Η συγγενική φροντίδα ως αποτέλεσμα της γονικής εξάρτησης: προκλήσεις-ανάγκες-προοπτικές

Αναστασία Μπράνη, Κοινωνική Λειτουργός, Εκπαιδευτικός, Επιμελήτρια Ανηλίκων και Κοινωνικής Αρωγής , ΜSc Ποινικό Δίκαιο και Εξαρτήσεις

Στοιχεία επικοινωνίας: natassabrani@yahoo.gr

DOI: https://doi.org/10.57160/JCTH3439

 

Περίληψη

Σκοπός της μελέτης ήταν η διερεύνηση του βιώματος των συγγενών οι οποίοι είχαν αναλάβει την κύρια φροντίδα των εγγονιών τους λόγω γονικής εξάρτησης. Στην έρευνα συμμετείχαν 11 φροντιστές, δέκα γιαγιάδες και ένας παππούς, ηλικίας 49- 81 ετών, οι οποίοι ήταν οι κηδεμόνες των εγγονιών τους καθώς τα παιδιά τους ήταν εξαρτημένα από ουσίες. Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε μέσω ημι-δομημένων συνεντεύξεων. Τα αποτελέσματα της μελέτης αναδεικνύουν το έντονο άγχος και τις ανησυχίες των συγγενών για τις προκλήσεις που καλούνται να διαχειριστούν, τις οικονομικές δυσκολίες, ζητήματα διαπαιδαγώγησης αλλά και ενδοοικογενειακών σχέσεων, που προκύπτουν από την ανάληψη της φροντίδας των εγγονιών. Παράλληλα αναδείχτηκε η σπουδαιότητα του ρόλου των συγγενών στη μείωση των αρνητικών επιδράσεων της γονικής εξάρτησης στα παιδιά ενώ διαφάνηκε η έλλειψη υποστηρικτικών υποδομών πρόνοιας και θεραπείας απεξάρτησης εστιασμένων στις ανάγκες της οικογένειας. Με βάση τα παραπάνω ευρήματα, απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση των αναγκών των φροντιστών σε σχέση με τις υποστηρικτικές δομές πρόνοιας και θεραπείας σε μεγαλύτερο δείγμα συμμετεχόντων με ποσοτική μελέτη βάσει δομημένου ερωτηματολογίου.

 

Λέξεις-κλειδιά: Γονική κατάχρηση ουσιών, επιπτώσεις στα παιδιά, συγγενική φροντίδα, κοινωνική πρόνοια, θεραπεία απεξάρτησης

 

Εισαγωγή

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται αύξηση της κατάχρησης ουσιών παγκοσμίως, η οποία έχει επηρεάσει και τη χώρα μας. Η ετήσια έκθεση για το έτος 2019 του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (ΕΚΠΝΤ, 2021) αναφέρει αύξηση της χρήσης ουσιών με ένα εκατομμύριο (1.000.000) Ευρωπαίους πολίτες να κάνουν κατάχρηση οπιοειδών. Στην Ελλάδα, οι χρήστες υψηλού κινδύνου (ενεργοί χρήστες ενέσιμης ηρωίνης που είναι άστεγοι ή δεν έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας) ανέρχονται σε 13.600 ενώ τα αιτήματα για θεραπεία εξαρτημένων από το αλκοόλ και την κάνναβη αυξάνονται συνεχώς (ΕΚΤΕΠΝ, 2020). Πρόσφατη έρευνα για τα λύματα στην περιοχή της Αθήνας έδειξε ότι η χρήση κοκαΐνης υπερδιπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας (ΚΕΘΕΑ, 2021).

Τα παιδιά των εξαρτημένων γονέων διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο για κακομεταχείριση, απομάκρυνση από τους γονείς τους και προσωρινή τοποθέτηση σε εναλλακτικούς φροντιστές. Η βοήθεια των συγγενών είναι κρίσιμη για την προστασία των παιδιών, την εξισορρόπηση της ψυχικής τους υγείας και την μείωση των αρνητικών επιδράσεων της γονικής εξάρτησης (Hogan, 2007). Τα προβλήματα της κατάχρησης ουσιών δεν αναπτύσσονται μεμονωμένα και μια από τις σημαντικότερες αρένες στις οποίες εξελίσσονται είναι η οικογένεια. Η βιβλιογραφία για την κατάχρηση ουσιών τονίζει συνεχώς τη δυναμική της οικογένειας, αν και το φαινόμενο αυτό είναι πολύπλοκο και πολυπαραγοντικό. Από αυτή την άποψη, η οικογένεια θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως «η αιτία των προβλημάτων και η λύση τους» (Kroll, 2007, σελ. 87). Οι συγγενείς μπορούν επομένως να αποτελέσουν μια ισχυρή δύναμη για αλλαγή και μια σημαντική πηγή υποστήριξης, παρέχοντας προστασία τόσο για τα παιδιά όσο και για τους εξαρτώμενους γονείς (Dolbin-MacNab & O’Connell, 2021).

Διάφορες μελέτες δείχνουν ότι ο συχνότερος λόγος που οι συγγενείς αναλαμβάνουν την επιμέλεια των παιδιών είναι η γονική κατάχρηση ουσιών (Αντωνοπούλου, 2011; Gordon, 2018). Ωστόσο, μελετώντας τη σχετική βιβλιογραφία, διαπιστώθηκε ότι ο κύριος λόγος αυτής της αλλαγής της οικογενειακής συνοχής έχει μόνο μερικώς ερευνηθεί στην Ελλάδα (Αντωνοπούλου, 2011) ενώ οι σχετικές έρευνες προέρχονται κυρίως από το εξωτερικό: από τις ΗΠΑ, την Αυστραλία, τη Νέα Ζηλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία.

 

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

Επιπτώσεις της γονικής εξάρτησης στα παιδιά

Υπάρχουν ποικίλα ιατρικά, ψυχολογικά και κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά ως συνέπεια της γονικής εξάρτησης τα οποία συχνά οι συγγενείς-φροντιστές καλούνται να διαχειριστούν. Λόγω χρήσης οπιοειδών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης από τη μητέρα είναι πιθανό να γεννηθούν μωρά που πάσχουν από νεογνικό σύνδρομο στέρησης (Caitlin, 2012). Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν ευερεθιστότητα, τρόμο, επιληπτικές κρίσεις, υπερβολικό κλάμα, δυσκολία στη σίτιση και δυσκολία στη ρύθμιση του ύπνου. Η κατάχρηση αλκοόλ από τη μητέρα σχετίζεται επίσης με το εμβρυϊκό αλκοολικό σύνδρομο, το οποίο μπορεί να οδηγήσει σε δυσλειτουργία οργάνων, αναπτυξιακή καθυστέρηση, μαθησιακές δυσκολίες, χαμηλότερο του μέσου όρου IQ και κρανιακή παραμόρφωση (Denny, Coles & Blitz, 2017). Η λήψη ουσιών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί επίσης να οδηγήσει σε χαμηλό βάρος γέννησης (Kuczkowski, 2007). Ορισμένες εξαρτημένες γυναίκες οι οποίες πάσχουν από ηπατίτιδα Β και ηπατίτιδα C ή είναι φορείς του HIV μπορούν να μεταδώσουν τις ασθένειες στο μωρό τους (Kerley, DeSay & Copes, 2018).

Μητέρες με χρόνιες διαταραχές χρήσης ουσιών συχνά έχουν χαμηλή ανοχή για την ταλαιπωρία που υφίσταται το βρέφος, επιδεικνύοντας λιγότερο μητρική ευαισθησία και ανταπόκριση στις ανάγκες του βρέφους (Pajulo et al., 2006). Η κατάχρηση ουσιών επηρεάζει αρνητικά την καθημερινότητα των παιδιών η οποία γίνεται ασταθής και χαοτική. Δεν υπάρχουν τακτικά γεύματα και συγκεκριμένες ώρες ύπνου ενώ πολλά παιδιά απουσιάζουν από το σχολείο τους καθώς οι γονείς δεν μπορούν να ξυπνήσουν ή αισθάνονται εξαντλημένοι από τη χρήση (Barnard, 2007).

Ορισμένα παιδιά δεν εμβολιάζονται και έχουν ανεπαρκή ιατρική και οδοντιατρική περίθαλψη (Smith & Wilson, 2016). Επίσης, παρουσιάζονται προβλήματα υπερκινητικότητας, επιθετικότητας, ανυπακοής, αδυναμία ικανότητας για αυτοέλεγχο, και μαθησιακές δυσκολίες, τα οποία έχουν συνδεθεί με τη γονική εξάρτηση (Kelley,Whitley & Campos, 2011). Παράλληλα, σε μελέτη του Gordon (2018) σε ένα δείγμα 396 Νεοζηλανδών συγγενών που είχαν αναλάβει τη φροντίδα των εγγονιών τους γίνονται αναφορές σε διαταραχές που ανήκουν στο φάσμα του αυτισμού, μετατραυματική διαταραχή άγχους, επικίνδυνη, βίαιη και καταστροφική συμπεριφορά των παιδιών λόγω γονικής εξάρτησης.

Τα παιδιά των εξαρτημένων από οπιοειδή είναι πιο πιθανό να εκτεθούν σε χρήση ουσιών καθώς μπορεί να παρακολουθούν τους γονείς τους να κάνουν χρήση ουσιών (Fraser, McIntyre & Manby, 2009). Eπίσης είναι πιθανό να εκτεθούν στο έγκλημα και στο ποινικό σύστημα (Hogan 2007). Υπάρχει ακόμη ο κίνδυνος σωματικής κακοποίησης και της έκθεσης των παιδιών σε καταστάσεις βίας (Burnette et al., 2008). Παράλληλα ορισμένα παιδιά υφίστανται κοινωνική απομόνωση και περιθωριοποίηση από συνομηλίκους εξαιτίας του τρόπου ζωής των γονιών τους (Peisch et al., 2008).

Οι εξαρτημένοι γονείς δεν είναι διαθέσιμοι για τα παιδιά τους, δεν μπορούν να τους παρέχουν ασφάλεια και σταθερότητα, ώστε να περάσουν ομαλά στην ανεξαρτησία κατά τη διάρκεια της εφηβικής ηλικίας (Mirick & Steenroad, 2016). Οι έφηβοι που βιώνουν κατάχρηση ουσιών από τους γονείς τους διατρέχουν κίνδυνο σχολικής αποτυχίας, κατάχρησης ουσιών και γενικότερα εκδήλωσης παραβατικής συμπεριφοράς (Smith & Wilson, 2016).

 

ΟΙ ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ

Ενώ πρόσφατες μελέτες αποκαλύπτουν ότι οι συγγενείς είναι πρόθυμοι να αναλάβουν τον γονικό ρόλο για να εξασφαλίσουν την ασφάλεια και την ευημερία των εγγονιών τους (Hansen et al., 2020; O’Leary and Butler, 2015; Taylor et al, 2016), αυτός παραμένει ένας ρόλος που διαταράσσει την ομοιόσταση του οικογενειακού συστήματος των συγγενών, υπό την έννοια ότι αναλαμβάνουν ευθύνες σε μια περίοδο της ζωής τους που δεν σχεδίαζαν να μεγαλώσουν παιδιά (Gerard, Landry-Meyer & Roe, 2006, σελ. 364).

 

Προκλήσεις της ανατροφής των παιδιών

Οι συγγενείς οι οποίοι έχουν αναλάβει την επιμέλεια των παιδιών έχουν πολλαπλές εμπειρίες άγχους, που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τη σωματική και ψυχική τους υγεία (O’Leary & Butler, 2015). Η εκδήλωση του άγχους μπορεί να αποτελεί μια αντίδρασή τους σε μια σειρά γεγονότων που σχετίζονται με τις απαιτήσεις της ανατροφής του εγγονιού τους σε συνδυασμό με την ανησυχία τους για την ευημερία των παιδιών τους που κάνουν κατάχρηση ουσιών (Davis et al., 2020; Gordon, 2018). Όταν υπάρχει μακροχρόνια χρήση από τους γονείς παρατηρείται συσσωρευμένο άγχος, κατάθλιψη και ψυχολογική δυσφορία στους συγγενείς (Musil et al., 2009). Άλλες δυσάρεστες συνέπειες είναι η στέρηση ύπνου, τα αισθήματα συνεχούς εξάντλησης, ο θυμός και η ενοχή, ο αυτοκτονικός ιδεασμός ή οι απόπειρες αυτοκτονίας (Davis et al., 2020; O’Leary & Butler, 2015).

Όσον αφορά τη σωματική υγεία των συγγενών, ορισμένες μελέτες υποστηρίζουν ότι η σωματική υγεία των φροντιστών επιδεινώνεται και εμφανίζονται προβλήματα, όπως η υπέρταση και ο διαβήτης, ενώ άλλες μελέτες υποδεικνύουν ότι τα σωματικά προβλήματα υγείας των φροντιστών οφείλονται στη φτώχεια, σε προϋπάρχουσες κακές συνθήκες υγείας και στη μη διαθεσιμότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης (Musil et al., 2009). Οι συγγενείς συχνά υποβαθμίζουν τις δικές τους ανάγκες υγείας ή καθυστερούν τα ιατρικά τους ραντεβού λόγω των απαιτήσεων της φροντίδας ή επειδή δίνουν προτεραιότητα στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη των εγγονιών τους (Hansen et. al., 2018).

Η μελέτη των Davis et al., (2020) σε 15 συγγενείς οι οποίοι ζουν στις Η.Π.Α και έχουν αναλάβει την αποκλειστική φροντίδα των παιδιών λόγω γονικής εξάρτησης, αποκαλύπτει ότι οι φροντιστές αισθάνονται οικονομικά ανασφαλείς ενώ αναλαμβάνουν την επιπλέον οικονομική επιβάρυνση κατά τη διάρκεια της συνταξιοδότησης, δηλαδή σε μια περίοδο που το εισόδημά τους είναι μικρότερο. Ορισμένοι, για να ανταποκριθούν στις οικονομικές απαιτήσεις, αναγκάζονται να παραμείνουν ή να επιστρέψουν στην αγορά εργασίας, να αναζητήσουν δεύτερη δουλειά ή να ξοδέψουν τις οικονομίες τους. Κάποιοι άλλοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη δουλειά τους, να εργαστούν λιγότερες ώρες ή ακόμα και να συνταξιοδοτηθούν νωρίτερα, προκειμένου να καλύψουν το κόστος της ανατροφής των παιδιών (Davis et al., 2020). Παράλληλα, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συγγενείς συνεχίζουν να προσφέρουν οικονομική ή υλική υποστήριξη στον εξαρτημένο γονέα, γεγονός που επιδεινώνει την ήδη δύσκολη οικονομική κατάσταση (O’Leary & Butler, 2015).

Ο διπλός ρόλος που έχουν οι συγγενείς στην ανατροφή των παιδιών είναι μια ακόμη αγχωτική διαδικασία. Οι μελέτες των Backhouse & Graham (2011) σε 36 Αυστραλούς συγγενείς που μεγαλώνουν εγγόνια αποκαλύπτουν ότι η σύγκρουση ρόλου-ταυτότητας μεταξύ του παραδοσιακού ρόλου, του παππού και της γιαγιάς, καθώς και του βιωμένου καθημερινού ρόλου των γονιών δημιουργεί, άρνηση, θλίψη και απογοήτευση στους φροντιστές. Σταδιακά όμως, αυτοί αναγνωρίζουν πολλά θετικά στοιχεία του ρόλου του κηδεμόνα και αποδέχονται τον νέο τους ρόλο (Αντωνοπούλου, 2011; Backhouse & Graham, 2011).

Επίσης, η δύσκολη ή ενοχλητική συμπεριφορά των εγγονιών τους αποτελεί μια επιπλέον, πρόκληση για αυτούς (Αντωνοπούλου, 2011; Dolbin-Mac Nab & O’Connell, 2021). Η μετάβαση στην καινούρια οικογένεια των φροντιστών μπορεί να είναι πιο δύσκολη για τα εγγόνια, εάν, είναι μεγαλύτερα σε ηλικία, αφού έζησαν για μεγάλο χρονικό διάστημα με τους γονείς τους ή υπήρχαν ελλιπείς κανόνες πειθαρχίας από αυτούς τους γονείς (Kroll, 2007).

Παρόλες τις προκλήσεις, οι συγγενείς είναι ανθεκτικοί. Έχουν αναπτύξει θετικά προσωπικά χαρακτηριστικά, όπως η εφευρετικότητα, η ενδυνάμωση και οι θετικές αξιολογήσεις. Παράλληλα, ανέπτυξαν προστατευτικούς παράγοντες, όπως η κοινωνική υποστήριξη και η πνευματικότητα, προκειμένου να μειώσουν την ευαλωτότητά τους στα αρνητικά αποτελέσματα του γονικού εθισμού. Πιστεύουν ότι το μεγάλωμα των εγγονιών τους αξίζει τις όποιες προκλήσεις, καθώς οι ίδιοι τούς προσφέρουν αγάπη, ασφάλεια και σταθερότητα και τους παρέχουν ένα πιο αισιόδοξο μέλλον (Dolbin-Mac Nab & O’ Connell, 2021, σελ., 216). Επίσης, θεωρούν ότι τους δίνεται μια «δεύτερη ευκαιρία ως γονείς» για να διορθώσουν τα λάθη που έχουν κάνει με τα παιδιά τους και, για να μειώσουν τον πόνο και την ενοχή που προκάλεσε η προβληματική κατάσταση των απογόνων τους (Kroll, 2007, σελ. 89).

 

Διαχείριση της σχέσης παιδιού-γονέα

Η μελέτη των Taylor et al. (2017) σε 49 Αυστραλούς συγγενείς οι οποίοι διατηρούσαν την επιμέλεια των εγγονών τους λόγω μητρικής εξάρτησης, αποκαλύπτει ότι όταν πρόκειται για την αλληλεπίδραση εγγονιού-γονέα, υπάρχει μια αίσθηση διχασμού μεταξύ της προστασίας των εγγονών τους από τις επιβλαβείς αλληλεπιδράσεις με τους γονείς τους, ενώ ταυτόχρονα διευκολύνουν κάποιο είδος σχέσης. Στη μελέτη της Barnard (2007) σε 65 εξαρτημένους γονείς στο Ηνωμένο Βασίλειο αποκαλύπτεται ότι οι συγγενείς φροντίζοντας τα εγγόνια, έδιναν στους γονείς την ελευθερία να συνεχίσουν να κάνουν κατάχρηση ουσιών. Συστημικά, η ενθαρρυντική συμπεριφορά και η υποστήριξη των συγγενών προς το εξαρτώμενο από τις ουσίες παιδί τους, μπορεί να αντανακλά τις προσπάθειές τους να διατηρήσουν την ομοιόσταση, τα όρια ή την υπερβολική διεκδίκηση εξουσίας στο υποσύστημα παππού-γονέα (Dolbin-Mac Nab, & O’Connell, 2021, σελ. 209).

Κάποιοι άλλοι φροντιστές στράφηκαν σε πιο αυστηρές στρατηγικές προς τα ενήλικα παιδιά τους, όπως η «σκληρή αγάπη», δείχνοντάς τους με τον τρόπο αυτό ότι η οικογένεια δεν ήταν πρόθυμη να υποστηρίξει τη χρήση ουσιών, αφήνοντάς τους να βιώσουν τις συνέπειες της χρήσης ουσιών (Taylor et al., 2017). Επίσης, μια σκληρή στρατηγική που ακολούθησαν είναι να τερματίσουν τη σχέση και να αφήσουν τον γονέα ή να τον οδηγήσουν στο δικαστήριο, για να αφαιρέσει την επιμέλεια των παιδιών (Hansen et al., 2020; Taylor et al., 2017).

Οι συγγενείς συχνά καλούνται να διαχειριστούν τις απρόσμενες επισκέψεις των γονέων, οι οποίες εμφανίζονται υπό την επήρεια ουσιών, δίνουν στα παιδιά μη ρεαλιστικές υποσχέσεις ή απαιτούν χρήματα απειλώντας ότι θα διεκδικήσουν ξανά τα παιδιά (O’Leary & Butler, 2015). Οι φροντιστές κατανοούν τη σημασία που έχει για τα εγγόνια τους να είναι ειλικρινείς σχετικά με την κατάχρηση ουσιών των γονιών τους χωρίς να τα τρομάζουν ή να προσβάλλουν τους γονείς (Templeton, 2012), κάτι που είναι σημαντικό καθώς τα εγγόνια τρέφουν έντονα συναισθήματα αγάπης για τους γονείς τους, παρά τις περιστάσεις (Αντωνοπούλου, 2011; Dolbin -Mac Nab, & O’Connell, 2021). Από την άλλη πλευρά, μπορεί να είναι δύσκολο για τους φροντιστές να διατηρήσουν μια ουδέτερη στάση, ειδικά για εκείνους που βρίσκονται υπό σημαντικό στρες και που βιώνουν την αντιδραστικότητά τους προς τους γονείς των εγγονών τους (O’Leary & Butler, 2015,σελ.363).

 

Υποστήριξη από ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες

Η συνεργασία μεταξύ επαγγελματιών κοινωνικής φροντίδας και οικογενειών που επηρεάζονται από τη γονική κατάχρηση ουσιών, συχνά εμπεριέχει δυσκολίες και χαρακτηρίζεται από αμφιθυμία. Αφενός, οι συγγενείς αναγνωρίζονται ως πηγή φροντίδας και σταθερότητας για τα ευάλωτα παιδιά, αφετέρου, ορισμένοι επαγγελματίες παρουσιάζονται προκατειλημμένοι και μεροληπτούν απέναντι στον εξαρτημένο γονέα και την οικογένειά του (Dolbin-MacNab & O’Connell, 2021). Οι επαγγελματίες πιστεύουν ότι τα παιδιά εκτίθενται συστηματικά στην παθολογική δυσλειτουργία της οικογένειας που μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και εμφανίζονται πεπεισμένοι ότι οι συγγενείς ευθύνονται για τις δυσμενείς καταστάσεις της οικογένειάς τους ή ότι προκάλεσαν τις δυσκολίες του εξαρτημένου παιδιού τους (O’Leary & Butler, 2015, σ.364). Μερικοί επαγγελματίες αισθάνονται οίκτο για τους συγγενείς ενώ άλλοι ισχυρίζονται ότι είναι αρκετά μεγάλοι για να παρέχουν την κατάλληλη φροντίδα στα εγγόνια τους (Dolbin-MacNab & O’Connell, 2021; O’Leary & Butler, 2015).

Εάν οι συγγενείς επιχειρήσουν να προσεγγίσουν τις κοινωνικές υπηρεσίες, είναι πιθανό να συναντήσουν πολλά εμπόδια. Υπάρχει έλλειψη επίγνωσης των διαθέσιμων υπηρεσιών, δυσαρέσκεια με την ποσότητα ή το είδος των διαθέσιμων υπηρεσιών καθώς και απογοήτευση από την έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των υπηρεσιών πρόνοιας και θεραπείας ναρκωτικών (Davis et al. , 2020; Templeton, 2012). Επίσης, παρατηρείται απογοήτευση για την έλλειψη υπηρεσιών πρόληψης και θεραπείας ναρκωτικών, ειδικά όταν οι φροντιστές ζουν σε μικρότερες πόλεις ή αγροτικές περιοχές, καθώς δυσκολεύονται εξαιρετικά να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις για να φτάσουν σε προγράμματα θεραπείας ναρκωτικών, ώστε να λάβουν συμβουλευτικές υπηρεσίες για τους ίδιους και τα παιδιά τους (Crittenden et al., 2009; Hansen, 2020; Mignon & Holmes, 2013). Η μελέτη του Smith-Ruiz (2008) σε 39 αφροαμερικανές γιαγιάδες παρουσιάζει τη δυσαρέσκειά τους, καθώς ανέφεραν ότι οι επαγγελματίες υποτίμησαν τον ρόλο τους ως φροντιστών, των εγγονιών τους, ότι δεν τους έδειχναν ενσυναίσθηση και ότι τους συμπεριφέρονταν σαν να μην άξιζαν να τους προσφέρουν τη βοήθειά τους. Τέλος, η μελέτη της Αντωνοπούλου (2011) σε 33 έλληνες κηδεμόνες των εγγονιών τους αποκαλύπτει ότι όσοι φροντιστές είχαν πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες αλλά ταυτόχρονα υποστηρίζονταν από το κοινωνικό περίγυρο (φίλους, συγγενείς και γείτονες) είχαν μειωμένο άγχος.

 

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

Στόχος της μελέτης ήταν η διερεύνηση του βιώματος των συγγενών, οι οποίοι είχαν αναλάβει την κύρια φροντίδα των εγγονιών τους λόγω γονικής εξάρτησης. Συγκριμένα ερευνήθηκαν οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν καθώς και οι ανάγκες οι οποίες προκύπτουν από το ρόλο τους ως κηδεμόνες των παιδιών.

Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ήταν έντεκα (11) συγγενείς, δέκα γιαγιάδες και ένας παππούς οι οποίοι ήταν οι κύριοι φροντιστές των εγγονιών λόγω κατάχρησης ουσιών από τους γονείς. Οκτώ (8) από τους συμμετέχοντες στην έρευνα επιλέχθηκαν από τους φακέλους που τηρούνταν σε κοινωνική υπηρεσία. Οι άλλοι τρεις (3) επιλέχθηκαν με δειγματοληψία χιονοστιβάδας καθώς δύο από τους πρώτους συμμετέχοντες τους έφεραν σε επαφή με την ερευνήτρια.

Επιλέχθηκαν ή σε βάθος ημι-δομημένη συνέντευξη, προκειμένου να αναδειχθούν οι εμπειρίες οι αντιλήψεις και οι απόψεις των συμμετεχόντων και να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες (Τσιώλης, 2014). Ένα μέρος των ερωτήσεων που συνέθεταν την ημι-δομημένη συνέντευξη ήταν σε κάποιο βαθμό προκαθορισμένο για να καλύψει ορισμένα θέματα που θεωρήθηκαν σημαντικά στη συνέντευξη. Οι περισσότερες ερωτήσεις ήταν ανοιχτού τύπου (Πώς αποφασίσατε να φροντίσετε το εγγόνι σας; Πώς ήταν η σωματική και ψυχική υγεία του εγγονιού σας όταν αναλάβατε τη φροντίδα του; Τι είδους βοήθεια προσφέρατε στο εγγόνι σας; (Τι πιστεύετε ότι θα είχε συμβεί στο εγγόνι σας αν είχατε αρνηθεί να τον μεγαλώσετε;). Παραλείφθηκαν και ερωτήσεις που αφορούσαν τα δημογραφικά στοιχεία των ερωτηθέντων.

Πριν από τη συνέντευξη, οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν για τους στόχους της έρευνας και τους διασφαλίστηκε η εμπιστευτικότητα και η ανωνυμία. Στη συνέχεια ενημερώθηκαν για τη διαδικασία ηχογράφησης και, αφού συναίνεσαν στην ηχογράφηση των συνεντεύξεων, συμπλήρωσαν γραπτό έντυπο συγκατάθεσης. Οι συνεντεύξεις ήταν ατομικές, πραγματοποιήθηκαν από 1 έως 12 Νοεμβρίου 2021 και διήρκησαν 60΄ έως 90΄ λεπτά. Η τεχνική ανάλυσης περιεχομένου επιλέχθηκε για την ανάλυση δεδομένων καθώς είναι μια ερευνητική τεχνική που χρησιμοποιείται για την αντικειμενική, συστηματική και ποσοτική καταγραφή του περιεχομένου σε γραπτή ή προφορική επικοινωνία. Αυτή η τεχνική ενδείκνυται για τη μελέτη κοινωνικών φαινομένων που δεν έχουν ερευνηθεί επαρκώς, ενώ ο ερευνητής έρχεται αντιμέτωπος με τη δημιουργία νοημάτων, καθώς επεξεργάζεται το πρωτογενές αδόμητο υλικό (Παπαναστασάτος, 2017, σελ.15). Στη συνέχεια ακολουθήθηκαν όλα τα βήματα της ανάλυσης περιεχομένου. Πραγματοποιήθηκε η απομαγνητοφώνηση και η ταξινόμηση του υλικού, κατόπιν κωδικοποιήθηκαν οι απαντήσεις, διερευνήθηκαν οι ομοιότητες και διαφορές στις απαντήσεις και κατηγοριοποιήθηκαν-ομαδοποιήθηκαν τα δεδομένα σε έξι βασικές θεματικές κατηγορίες (Η ανάληψη της φροντίδας, οι επιπτώσεις της γονικής εξάρτησης στα παιδιά, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι συγγενείς. Η βοήθεια προς τα εγγόνια, Οι ενδοοικογενειακές σχέσεις και η υποστήριξη από ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες).

Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν (10) γιαγιάδες και μόνο ένας (1) παππούς. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν τα 63 έτη και οι ηλικίες τους κυμαίνονται από 49 ετών έως 81 ετών. Τέσσερις (4) φρόντισαν δύο εγγόνια ενώ επτά (7) ένα εγγόνι. Τέσσερις (4) γιαγιάδες ήταν χήρες και δύο (2) διαζευγμένες. Οι περισσότεροι φροντιστές ήταν απόφοιτοι δημοτικού. Εννέα (9) είχαν συνταξιοδοτηθεί, ενώ μόλις δύο (2) εργάζονταν. Δέκα (10) συγγενείς δήλωσαν ότι τα παιδιά τους ήταν χρήστες οπιοειδών και μόνο ένας (1) ότι το παιδί του ήταν εθισμένο στο αλκοόλ.

 

Πίνακας1: Δημογραφικά στοιχεία

 

Α/Α	Ιδιότητα	Ηλικία	Οικογενειακή κατάσταση	Εκπαίδευση	Επάγγελμα	Φύλο	Ηλικία παιδιού	Ουσία εξάρτησης γονέα
1	Μητρική Γιαγιά	50 ετών	Χήρα	Απόφοιτη Λυκείου	Σύνταξη χηρείας	Αγόρι	4 ετών	Οπιοειδή
						Αγόρι	3 ετών
2	Πατρική Γιαγιά	81 ετών	Χήρα	Πρώτη Δημοτικού	Συνταξιούχος	Κορίτσι	7 ετών	Οπιοειδή
						Αγόρι	5 ετών
3	Πατρική Γιαγιά	76 ετών	Χήρα	Απόφοιτη δημοτικού	Σύνταξη χηρείας	Αγόρι	19 ετών	Οπιοειδή
						Αγόρι	18 ετών
4	Μητρική Γιαγιά	62 ετών	Χήρα	Απόφοιτη Δημοτικού	Σύνταξη χηρείας	Αγόρι	17 ετών	Οπιοειδή
5	Μητρική Γιαγιά	63 ετών	Διαζευγμένη	Απόφοιτη Δημοτικού	Οικιακά	Αγόρι	17 ετών	Οποιοειδή
						Αγόρι	10 ετών
6	Μητρική Γιαγιά	62 ετών	Διαζευγμένη	Απόφοιτη Λυκείου	Συνταξιούχος	Κορίτσι	13 ετών	Οπιοειδή
7	Πατρική Γιαγιά	57 ετών	Έγγαμη	Απόφοιτη Λυκείου	Εργαζόμενη	Κορίτσι	13 ετών	Οπιοειδή
8	Πατρική Γιαγιά	66 ετών	Έγγαμη	Απόφοιτη Δημοτικού	Εργαζόμενη	Κορίτσι	20 ετών	Οπιοειδή
9	Μητρική Γιαγιά	49 ετών	Έγγαμη	Απόφοιτη Δημοτικού	Οικιακά	Κορίτσι	9 ετών	Οπιοειδή
10	Μητρική Γιαγιά	70 ετών	Χήρα	Απόφοιτη Δημοτικού	Σύνταξη Χηρείας	Κορίτσι	15 ετών	Οπιοειδή
11	Μητρικός Παππούς	64 ετών	Έγγαμος	Απόφοιτος Δημοτικού	Συνταξιούχος	Κορίτσι	2 ετών	Οπιοειδή

 

 

ΑΝΑΛΥΣΗ

Η Ανάληψη της φροντίδας των παιδιών

Η απόφαση για την ανάληψη της κηδεμονίας των παιδιών, προέρχεται από ένα αίσθημα οικογενειακής ευθύνης που βιώνουν οι συμμετέχοντες και της υποχρέωσης να παρέχουν ένα επίπεδο φροντίδας που δεν ήταν δυνατό να λάβουν τα παιδιά από τους εξαρτημένους γονείς τους. Ουσιαστικά οι συγγενείς ανέλαβαν αυτό το ρόλο, γιατί ένιωθαν ότι δεν μπορούσαν να αντέξουν την εναλλακτική λύση τα παιδιά να τοποθετηθούν σε ίδρυμα, να δοθούν για υιοθεσία ή να μείνουν με τους γονείς τους και να μην μπορούν να καλυφτούν οι βασικές τους ανάγκες. Για ορισμένους η απόφαση να τα φροντίσουν προέκυψε ακριβώς μετά τη γέννηση του εγγονιού τους. Κάποιοι άλλοι αναγκάστηκαν να αναλάβουν τη φροντίδα των εγγονιών τους, μετά από μια κατάσταση κρίσης στην οποία περιήλθε η οικογένεια, λόγω νοσηλείας, θανάτου ή απόπειρας αυτοκτονίας του ενός γονέα.

 

«Η μητέρα της έκανε απόπειρα αυτοκτονίας. Έπεσε από την πολυκατοικία, από τον τρίτο όροφο, όταν η εγγονή μου ήταν 15 ετών. Ήρθε να μείνει μαζί μου. Η μάνα της ήταν στην εντατική για 6 μήνες». (8^η γιαγιά )

Σε άλλες περιπτώσεις, οι γιαγιάδες περιέγραψαν ότι συνέχιζαν να παρέχουν βοήθεια στα παιδιά τους, ώσπου έφτασαν σε ένα σημείο που δεν ήταν πλέον πρόθυμες να ανεχτούν τα επίπεδα παραμέλησης που τα εγγόνια υφίστανται από τους γονείς τους και ανέλαβαν εκείνες την φροντίδα τους. Δύο άλλες γιαγιάδες ισχυρίστηκαν ότι η πίεση για την ανάληψη της επιμέλειας των παιδιών προήλθε από τις κοινωνικές υπηρεσίες, τον εισαγγελέα και την αστυνομία.

Μια γιαγιά περιγράφει το σοκ της όταν ο εισαγγελέας την κάλεσε μετά τα μεσάνυχτα και της είπε να πάει βιαστικά στο αστυνομικό τμήμα.

«Ο εισαγγελέας με πήρε τηλέφωνο στην 1:00 τα ξημερώματα και μου είπε να πάω στο αστυνομικό τμήμα. Εκεί (στο αστυνομικό τμήμα), μου είπαν ότι την εγγονή μου την είχαν χτυπήσει οι γονείς της και ότι, αν δεν την πάρω σπίτι να την μεγαλώσω, θα την έδιναν σε ίδρυμα. Σοκαρίστηκα! Έγιναν όλα τόσο γρήγορα!» (9η γιαγιά)

 

Πίνακας: 1 Η ανάληψη της φροντίδας των παιδιών

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Παραμέληση	2η γιαγιά, 5η γιαγιά, 7η γιαγιά
Εγκατάλειψη	10η γιαγιά, παππούς
Συναισθηματικό δέσιμο	1η γιαγιά
Προτροπή από κοινωνική υπηρεσία	6η γιαγιά
Εισαγγελική πίεση	5η γιαγιά
Θάνατος γονέα	3η γιαγιά
Απόπειρα αυτοκτονίας γονέα	8η γιαγιά
Νοσηλεία γονέα	4η γιαγιά

 

Η επίδραση της γονικής εξάρτησης στα παιδιά

Κοινό χαρακτηριστικό όλων των συμμετεχόντων είναι ότι βιώνουν έντονο άγχος και ανησυχία για τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν τα εγγόνια τους, με τους περισσότερους από αυτούς να μην έχουν ιδέα ποιες αρνητικές εκπλήξεις θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της απογοήτευσης που νιώθουν οι συγγενείς απεικονίζεται στην ιστορία μιας γιαγιάς της οποίας το εγγόνι βίωσε το νεογνικό σύνδρομο στέρησης και πολλά άλλα ιατρικά προβλήματα.

«Όταν πήγα να την πάρω από το μαιευτήριο, ο γιατρός μου είπε “Παραλαμβάνεις 1,5 κιλό ηρωίνη”. Δεν μπορούσα να καταλάβω τι σήμαινε αυτό, ούτε ήξερα πόσα προβλήματα θα αντιμετώπιζα […] Ξεπέρασε το σύνδρομο στέρησης και έπρεπε να κάνουμε θεραπεία για το συκώτι της, μετά βρέθηκε το πρόβλημα στην καρδιά και μετά η επιληψία. Δεν αντέχω άλλο πρόβλημα!». (6η γιαγιά)

Τα παιδιά υποφέρουν από διάφορες οργανικές και νευρολογικές διαταραχές. Καρδιακά και οφθαλμολογικά προβλήματα, επιληψία, διαταραχή ελλειμματικής προσοχής – υπερκινητικότητας και μαθησιακές δυσκολίες αναφέρονται ως μερικές από τις συνέπειες του γονικού εθισμού. Επιπλέον, γίνονται αναφορές σε μεταδοτικές ασθένειες, σε κακοποίηση και σε διαταραχή μετατραυματικού στρες. Ακόμη και οι συμμετέχοντες που δήλωσαν ότι τα εγγόνια τους δεν είχαν κάποιο οργανικό πρόβλημα υγείας, υπήρξαν αβέβαιοι για τα προβλήματα υγείας που θα αντιμετωπίσουν τα εγγόνια τους στο μέλλον λόγω των παρενεργειών της χρήσης ναρκωτικών. Επίσης, τα εγγόνια υποφέρουν από κοινωνική απομόνωση, περιθωριοποίηση και περιφρόνηση από άλλα παιδιά. Δέχονται σχολικό εκφοβισμό λόγω του τρόπου ζωής των γονιών τους και μια γιαγιά ανέφερε ότι η εγγονής της κακοποιήθηκε συναισθηματικά και σωματικά από τους συμμαθητές της.

«Τον χτύπησαν και τον έκλεισαν στην τουαλέτα του σχολείου, κρατώντας την πόρτα και δεν τον άφηναν να βγει. Όταν άρχισε να κλαίει και να τους παρακαλεί να ανοίξουν την πόρτα, του είπαν “Φώναξε τη μάνα σου, το φρικιό, να σε βγάλει”». (5η γιαγιά)

Πέρα από τους συμμαθητές, ο χλευασμός και η περιφρόνηση σε μια περίπτωση προέρχεται από τον ίδιο το δάσκαλο.

«Ο δάσκαλος ειρωνεύτηκε την εγγονή μου μπροστά σε άλλους συμμαθητές της. ‘‘Τι έγινε Μ…(εγγονή); O πατέρας σου κλέβει ακόμη ή βρήκε καμία δουλειά;’’ και άρχισε να γελάει».(6^η γιαγιά )

 

Πίνακας 3:Επιπτώσεις Γονικής Εξάρτησης

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Πρόωρη γέννηση	1η γιαγιά. 2η γιαγιά, 6η γιαγιά, 7η γιαγιά
Νεογνικό σύνδρομο στέρησης	1η γιαγιά. 2η γιαγιά, 5η γιαγιά, 6η γιαγιά
Υποσιτισμός	1η γιαγιά
Οφθαλμολογικά προβλήματα	2η γιαγιά,
Καρδιολογικά Προβλήματα	6η γιαγιά
Μεταδιδόμενα νοσήματα	5η γιαγιά, 6η γιαγιά
Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής Υπερκινητικότητα	1η γιαγιά, 3η γιαγιά, 5η γιαγιά, 6η γιαγιά
Νευρολογικά προβλήματα	6η γιαγιά
Θλίψη	4η γιαγιά
Μετατραυματικό Στρες	1η γιαγιά, 3η γιαγιά, 8η γιαγιά,
Κακοποίηση από γονείς	9η  γιαγιά
Σχολικός εκφοβισμός	5η γιαγιά, 6η γιαγιά, 10η γιαγιά,
Χλευασμός από δάσκαλο	6η γιαγιά

 

Προκλήσεις στην ανατροφή των παιδιών

Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ανέφεραν τις δυσκολίες στην ανατροφή των εγγονιών τους, που τους γέμιζαν αβεβαιότητα και ανασφάλεια και επηρέασαν την ψυχοσωματική τους υγεία.

 

1. Οικονομικά ζητήματα

Όσον αφορά τις οικονομικές δυσκολίες, οι συμμετέχοντες αναφέρθηκαν ομόφωνα στην επιβάρυνση που υπέστησαν στο εισόδημά τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι παρείχαν οικονομική υποστήριξη και υλική βοήθεια στα άλλα ανήλικα παιδιά τους ή στο εξαρτημένο παιδί τους, γεγονός που επιδείνωσε περαιτέρω την ήδη δύσκολη οικονομική τους κατάσταση. Μερικές οικογένειες ζούσαν σε συνθήκες ακραίας φτώχεια με πολλές στερήσεις σε βασικές ανέσεις.

«Δυσκολεύομαι να πληρώσω τους λογαριασμούς, όλα τα χρήματα πάνε σε αυτούς (τα εγγόνια). Χρησιμοποιήσαμε το πιστολάκι μαλλιών για να ζεσταθούμε. Τραγική κατάσταση. Αναγκαστήκαμε να κάνουμε μπάνιο μια φορά την εβδομάδα γιατί κρυώναμε… και δεν είχα χρήματα να τους δώσω για κολατσιό στο σχολείο ». (3η γιαγιά).

Οι συγγενείς υιοθέτησαν διάφορες στρατηγικές για να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις. Κάποιοι οδηγήθηκαν σε αυστηρή οικονομία, άλλοι βοηθήθηκαν από τις κοινωνικές υπηρεσίες σε είδος και άλλοι ξόδεψαν όλες τις οικονομίες τους και δύο γιαγιάδες αύξησαν τις ώρες εργασίας τους. Ο μοναδικός παππούς που συμμετείχε στην έρευνα είπε ότι η σύζυγός του αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη δουλειά της και καθώς το εισόδημά τους μειώθηκε σκέφτεται να πουλήσει ένα ακίνητο.

«Η γυναίκα μου εργαζόταν ως καθαρίστρια αλλά παραιτήθηκε για να φροντίσει την εγγονή μας. Ξοδεύουμε τις οικονομίες μας τώρα και σκέφτομαι να πουλήσω το χωράφι. Είναι πιο σημαντικό να έχω την εγγονή μου παρά να έχω ένα παλιοχώραφο”. (παππούς)

 

Πίνακας 4 Οικονομικές Προκλήσεις

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Οικονομία-Λιτότητα	1η γιαγιά, 2η γιαγιά, 9η γιαγιά,
Συνθήκες φτώχιας	3η γιαγιά, 4η γιαγιά,
Συντήρηση άλλων μελών οικογένειας	5η γιαγιά, 10η γιαγιά
Σπατάλη αποταμιεύσεων	Παππούς, 6η γιαγιά
Υπερωρίες	7η γιαγιά , 8η γιαγιά

 

 2. Ζητήματα στην ανατροφή των παιδιών

Οι συμμετέχοντες ανέφεραν σύγχυση και σύγκρουση μεταξύ του διττού ρόλου παππού-πατέρα και γιαγιάς-μητέρας. Οι συγγενείς δυσκολεύονται να υιοθετήσουν ορισμένα χαρακτηριστικά του νέου τους ρόλου ως γονείς, όπως να θέσουν όρια, ενώ άλλοι συμμετέχοντες ένιωθαν αμήχανα και δεν ήξεραν πώς να διαχειριστούν την επιθυμία των εγγονιών τους να απαρνηθούν τον ρόλο του παππού και της γιαγιάς και να αναλάβουν επίσημα τον ρόλο του γονέα.

«Μου είπε, “Αποφάσισα ότι είσαι η μαμά μου και ο Γ… (ο σύντροφος της γιαγιάς) είναι ο πατέρας μου. Τα παιδιά στο σχολείο έχουν έναν μπαμπά και μια μαμά.” Δεν ήξερα τι να του πω. Είπα… Θα δούμε…» (4η γιαγιά)

Η χρήση νέας τεχνολογίας ως μέθοδος παρακολούθησης μαθημάτων στο διάστημα της πανδημίας του κορονοϊού φαίνεται να δυσκόλεψε μερικούς συμμετέχοντες, οι οποίοι δήλωσαν ότι δεν γνώριζαν τη λειτουργία του υπολογιστή και δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στις περιστάσεις. Κάποιοι άλλοι συγγενείς είναι αγανακτισμένοι και απογοητευμένοι με την κακή συμπεριφορά των εγγονιών τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει αδυναμία επιβολής κανόνων και πειθαρχίας στα παιδιά.

 

«Δεν μαζεύει τίποτα. Τρώει το κρουασάν και πετάει το χαρτί στο πάτωμα. Τα ρούχα και τα παπούτσια της στο πάτωμα. Αυτή τη συμπεριφορά την έμαθε από την τεμπέλα μητέρα της. Όταν της λέω να καθαρίσει, με βρίζει. Δεν έχει κανέναν σεβασμό». (7η γιαγιά).

 

Πίνακας 5. Ζητήματα στην ανατροφή των παιδιών

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Διπλή Ταυτότητα – Σύγκρουση ρόλων γονέας-παππού γιαγιάς	1η γιαγιά, 3η γιαγιά, 4η γιαγιά, 5η γιαγιά, 6η γιαγιά, παππούς
Αδυναμία επιβολής κανόνων και ορίων	7η γιαγιά, 10η γιαγιά
Δυσκολία με τη χρήση νέας τεχνολογίας	9η γιαγιά, 2η γιαγιά

 

3. Η ψυχική και σωματική υγεία των συγγενών

Όλοι οι παραπάνω στρεσογόνοι παράγοντες συμβάλλουν στην επιδείνωση της σωματικής και ψυχικής υγείας των συγγενών. Γίνονται αναφορές σε συναισθήματα θλίψης, ψυχολογικής κόπωσης, δυσκολίας στον ύπνο, κρίσεων πανικού και κατάθλιψης. Όσον αφορά τη σωματική τους υγεία, οι συγγενείς αναφέρουν ότι αντιμετωπίζουν προβλήματα με υπέρταση και διαβήτη, αλλά και σοβαρότερα προβλήματα όπως εγκεφαλικό και καρδιακά προβλήματα. Μια γιαγιά ανέφερε ότι ανέπτυξε ένα αυτοάνοσο νόσημα.

«Όλο αυτό το άγχος να δω τα εγγόνια μου να μεγαλώνουν σωστά… Ξέσπασε στο σώμα. Έπαθα αρθριτική ψωρίαση. Δεν πειράζει, πάω στα ιαματικά λουτρά, κάνω 20 μπάνια και τα σημάδια βελτιώνονται». (5η γιαγιά).

Μερικοί παραμελούν τις δικές τους ανάγκες υγείας, καθυστερώντας τα ιατρικά ραντεβού τους. Μια γιαγιά δήλωσε ότι ανέβαλε την επέμβαση στα μάτια της, θέτοντας την όρασή της σε κίνδυνο επειδή δεν ήθελε να στερηθεί τα εγγόνια της

“Είχα καταρράκτη και έπρεπε να κάνω επέμβαση στα μάτια. Αλλά δεν ήθελα γιατί σκεφτόμουν ποιος θα φροντίσει τα παιδιά; Ποιος θα τους μαγειρέψει; Γι’ αυτό το καθυστέρησα μέχρι που δεν έβλεπα τίποτα και πήγα και έκανα επέμβαση». (3η γιαγιά)

 

Πίνακας 6: Σωματική και Ψυχική υγεία Συγγενών

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ	ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Εγκεφαλικό επεισόδιο	2η γιαγιά	Δυσφορία	Παππούς
Στεφανιαία νόσος	4η γιαγιά, 6η γιαγιά	Θλίψη	2η γιαγιά, 3η γιαγιά
Αυτοάνοσο νόσημα	5η γιαγιά	Οδύνη	4η γιαγιά, 9η γιαγιά 10η γιαγιά
Αρθρίτιδα	7η γιαγιά	Ψυχική εξουθένωση	1η γιαγιά, 7η γιαγιά
Υπέρταση και διαβήτης	3η γιαγιά, 10η γιαγιά	Κατάθλιψη	5η γιαγιά, 6η γιαγιά
Καρκίνος	Παππούς	Κρίσεις πανικού	10η γιαγιά
Οδοντιατρικά προβλήματα	1η γιαγιά, 8η γιαγιά	–	–

 

Παρόλες τις προκλήσεις, οι παππούδες και οι γιαγιάδες προσπαθούν να αυξήσουν την ψυχική τους ανθεκτικότητα και να μειώσουν την ευαλωτότητά τους στις αρνητικές επιπτώσεις της γονικής εξάρτησης. Έχουν αναπτύξει προστατευτικούς παράγοντες, όπως η πνευματικότητα, αναζητώντας διέξοδο στη μελέτη των βιβλίων ή στην πίστη και την εκκλησία. Άλλοι προστατευτικοί παράγοντες που ανέπτυξαν είναι η εξωστρέφεια αναζητώντας φίλους, η επιδίωξη της ψυχολογικής και σωματικής ευεξίας και η υιοθέτηση κοινωνικών αξιών όπως ο αλτρουισμός και η αλληλοβοήθεια.

«Ο άνθρωπος είναι θηρίο… Καζαντζάκης (συγγραφέας). Πρόσφατα, ανακάλυψα το διάβασμα… άρχισα να διαβάζω…. Το διάβασμα με βοηθάει, με ηρεμεί. «Βλέπω τη ζωή διαφορετικά». (1η γιαγιά).

 

«Η εγγονή μου κι εγώ μάθαμε να μοιραζόμαστε τα πάντα. Δίνουμε ρούχα και πράγματα που δεν χρειαζόμαστε σε άλλα παιδιά που έχουν ανάγκη. Βοηθάω και δύο ανθρώπους που πεινάνε. Βάζω άλλες δύο μερίδες στην κατσαρόλα και τους δίνω φαγητό. Όταν χρειαζόμασταν και εμείς βοήθεια, μας βοήθησαν». (6η γιαγιά)

 

Πίνακας 7:Προστατευτικοί Παράγοντες

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Πνευματικότητα	1η γιαγιά, 2η γιαγιά, 3η γιαγιά, 4η γιαγιά, 7η γιαγιά 10η γιαγιά
Εξωστρέφεια	5η γιαγιά, 8η γιαγιά
Ψυχική και Σωματική ευεξία	9η γιαγιά
Κοινωνικές Αξίες	6η γιαγιά, 11η γιαγιά

 

Η βοήθεια στα εγγόνια

Οι συμμετέχοντες υποστηρίζουν ότι ένα βασικό πλεονέκτημα να μεγαλώνουν τα παιδιά στο σπίτι της γιαγιάς και του παππού είναι ότι τα παιδιά μεγαλώνουν σε ένα οικογενειακό περιβάλλον και λαμβάνουν στοργή, αγάπη και φροντίδα για τα ιατρικά και ψυχολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν, βοήθεια που δύσκολα θα έβρισκαν σε ένα ίδρυμα ή σε μια ανάδοχη οικογένεια.

“Δεν νομίζω ότι τα ιδρύματα νοιάζονται τόσο πολύ. Την πήγα στους γιατρούς, στον ψυχολόγο και στο φροντιστήριο. Της έδωσα τα πάντα. “Επειδή βοηθώ το ορφανοτροφείο, θυμάμαι την διευθύντρια να λέει: “Τα παιδιά μεγαλώνουν καλύτερα σε μια μέτρια οικογένεια παρά στο καλύτερο ίδρυμα». (6η γιαγιά).

Επιπλέον, οι συμμετέχοντες πιστεύουν ότι το οικογενειακό τους περιβάλλον είναι οικείο, και έχει θετική επίδραση στα παιδιά καθώς προσαρμόστηκαν γρήγορα στη νέα πραγματικότητα και επανήλθαν ψυχικά μετά τα τραυματικά γεγονότα που βίωσαν ως αποτέλεσμα του γονικού εθισμού. Κάποιοι θεωρούν ότι προστάτεψαν τη σωματική ακεραιότητα των εγγονιών τους, καθώς τα παιδιά κινδύνευαν από κακοποίηση και ότι διέκοψαν την πορεία τους προς την εξάρτηση. Δύο γιαγιάδες ήταν πεπεισμένες ότι βοήθησαν τα εγγόνια τους να ξεπεράσουν τη διαταραχή μετατραυματικού στρες που προκάλεσε ο εθισμός των γονιών τους;

«Πώς να στο πω αυτό… Βλέπω δύο χαρούμενα παιδιά. Τα όνειρά τους από εφιάλτες έχουν μετατραπεί σε όμορφα όνειρα. Δεν ξυπνούν τη νύχτα φοβισμένα. Σημαίνει ότι τα παιδιά πάνε καλά και αυτό για μένα είναι ανταμοιβή. είναι πλέον φυσιολογικά παιδιά χωρίς φόβους» (1η γιαγιά)

 

«Με αγάπη και αγκαλιές, η εγγονή μου ξεπέρασε τα ψυχολογικά προβλήματα που είχε, επειδή πίνει η μάνα της. Κλαίγαμε μαζί… Ήμουν εκεί για εκείνη. Τώρα σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης!”. (8η γιαγιά)

Άλλοι θεωρούν μεγάλο πλεονέκτημα το γεγονός τα παιδιά να μεγαλώνουν με τον παππού και της γιαγιάδες καθώς έχουν εμπειρία και γνώσεις στην ανατροφή των παιδιών. Κάποιοι είπαν ότι ενστάλαξαν κοινωνικές αρχές και αξίες στα εγγόνια τους δημιουργώντας έτσι ικανούς και άξιους πολίτες.

«Εκτός από το γεγονός ότι τους φρόντισα και τα προβλήματά τους, μεγάλωσα δύο πολύ καλά παιδιά. Σε σέβονται. Σέβονται τους μεγαλύτερους. Κάνουν ό,τι τους πεις. Ο μεγάλος εγγόνος μου είναι πολύ ώριμος για την ηλικία του». (5η γιαγιά).

Πίνακας 8:Η βοήθεια στα εγγόνια

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ	ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ
Αποφυγή ιδρύματος και ανάδοχης οικογένειας	6η γιαγιά, 9η γιαγιά, 10η γιαγιά
Προστασία σωματικής ακεραιότητας	2η γιαγιά
Θεραπεία μετατραυματικού άγχους	1η γιαγιά, 8η γιαγιά
Μεγαλώνουν σε ο	παππούς
Κοινωνικές και ηθικές αξίες	4η γιαγιά, 5η γιαγιά,
Αποφυγή εθισμού σε ουσίες	3η γιαγιά, 7η γιαγιά

 

Οικογενειακές σχέσεις

Όσον αφορά τις ενδοοικογενειακές σχέσεις, η έρευνα αποκαλύπτει ότι τα συναισθήματα των συγγενών για τα ενήλικα παιδιά τους είναι περίπλοκα και αμφίθυμα. Από τη μια νιώθουν θλίψη και συμπόνια για τα εξαρτημένα παιδιά τους και από την άλλη αισθάνονται θυμό και απογοήτευση για τη διατήρηση της κακής τους κατάσταση και την παραμέληση των παιδιών τους. Ορισμένοι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι για να προστατεύσουν τα εγγόνια τους από την έκθεση σε χρήση ουσιών ή από την κακή συμπεριφορά των γονιών τους, δεν δίστασαν να τα απομακρύνουν ή να τερματίσουν τη σχέση τους με τα ίδια τα παιδιά τους.

«Στην αρχή της επέτρεπα να έρθει σπίτι για 2-3 ώρες για να φάει, να κάνει μπάνιο. Για να δω αν είναι καλά. Δεν κατάλαβα ότι ήταν λάθος. Έκρυβε τις σύριγγες στις γλάστρες και η εγγονή μου πήρε μία και καρφώθηκε. Δίκοπο μαχαίρι… Την έβλεπα με τα στερητικά και τη λυπόμουν. Αλλά η ζυγαριά έγερνε προς την εγγονή μου. Την έδιωξα από το σπίτι και της είπα να μην ξαναγυρίσει». (6η γιαγιά)

Ορισμένοι δήλωσαν ότι παρά τις επιπτώσεις της εξάρτησης στα εγγόνια τους, αποφάσισαν να μην εγκαταλείψουν τα παιδιά τους, πιστεύοντας ότι αυτό ήταν ηθικά σωστό ή ότι θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικό στη θεραπεία του εθισμού τους. Μερικοί συγγενείς αισθάνονται ενοχές απέναντι στα εθισμένα παιδιά τους, ενώ προσπαθούν να αποφύγουν τα λάθη του παρελθόντος μεγαλώνοντας με διαφορετικό τρόπο τα εγγόνια τους.

«Δούλευα πάρα πολλές ώρες και άφηνα τα παιδιά μου μόνα τους. Ο πατέρας τους έπινε αλκοόλ και τον είχαν δει μεθυσμένο. Δεν κάνουμε τα ίδια λάθη με το εγγόνι μας. Περνάω όλο μου τον χρόνο μαζί της και ο σύζυγος σταμάτησε να πίνει». (9η γιαγιά)

Αρκετοί συμμετέχοντες δήλωσαν ότι η αφοσίωσή τους στην φροντίδα των εγγονιών τους έβλαψε τις σχέσεις τους με άλλα μέλη της οικογένειάς τους. Τρεις από τις γιαγιάδες δήλωσαν ότι ο γάμος τους πέρασε σοβαρή κρίση, με ένα ζευγάρι να οδηγεί σε διαζύγιο.

“Πάλευα μόνη… Όταν πήραμε τα εγγόνια, κατάλαβα ότι δεν μας πρόσφερε τίποτα. Κοιμόμασταν σε ξεχωριστά κρεβάτια. Πήρα τα παιδιά και φύγαμε από το σπίτι. Χωρίσαμε”.(5η γιαγιά).

 

Πίνακας 9 ενδοοικογενειακές σχέσεις

Σχέση με τοξικοεξαρτημένα παιδιά τους-Κατηγορίες	Συμμετέχοντες	Σχέση με άλλα μέλη οικογένειας	Συμμετέχοντες
Αμφιθυμικά συναισθήματα	2η γιαγιά, 4η γιαγιά, 10η γιαγιά, παππούς	Κρίση στις συζυγικές σχέσεις	5η γιαγιά, 7η γιαγιά , 8η γιαγιά
Ενοχών	1η γιαγιά, 5η γιαγιά, 8η γιαγιά	Παραμέληση των άλλων μελών οικογένειας	3 γιαγιά, 4η γιαγιά, παππούς
Ματαίωσης	7η γιαγιά	Υποστήριξη από άλλα, μέλη οικογένειας	1η γιαγιά, 6η γιαγιά, 9η γιαγιά
Διακοπή σχέσεων	6η γιαγιά	Κακές σχέσεις με τον άλλο γονέα και τους συγγενείς του	2η γιαγιά, 10η γιαγιά,
Εχθρικές σχέσεις	9η γιαγιά	–	–
Φροντίδας	3η γιαγιά	–	–

 

Υποστήριξη από ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες

Πέντε συγγενείς έχουν έρθει σε επαφή με τις υπηρεσίες πρόνοιας. Ενώ οι υπόλοιποι 6 δεν θα προσπαθήσουν να επικοινωνήσουν με τις υπηρεσίες από φόβο μήπως χάσουν την κύρια ευθύνη για τη φροντίδα των παιδιών. Κάποιοι από αυτούς περιγράφουν την εμπειρία τους με τους κοινωνικούς λειτουργούς ως ικανοποιητική και βοηθητική και άλλοι εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους. Όσοι έμειναν ικανοποιημένοι από τις υπηρεσίες πρόνοιας δήλωσαν ότι οι επαγγελματίες κατανόησαν τις ανάγκες τους και έλαβαν υλική βοήθεια και συμβουλευτική για ανατροφή των εγγονιών τους. Όσοι εξέφρασαν δυσαρέσκεια για τις υπηρεσίες πρόνοιας εξήγησαν ότι οι κοινωνικοί λειτουργοί δεν τους καταλάβαιναν και υποτίμησαν τις ανάγκες τους. Την πλήρη απογοήτευσή της εκφράζει μια γιαγιά, η οποία πιστεύει ότι οι φόβοι και οι ανησυχίες της για τα εγγόνια της αγνοήθηκαν από τους κοινωνικούς λειτουργούς.

«Όταν γεννήθηκε το παιδί, η κοινωνική λειτουργός που είχε αναλάβει την υπόθεση και η κοινωνική λειτουργός του μαιευτηρίου δεν με άκουσαν, δεν με άκουσαν γιατί δεν μπορούσα να πάρω εγώ το παιδί. Τους είπα να μην παραδώσουν το παιδί στους γονείς στους ναρκομανείς γονείς του και να αναγκάσουν την κόρη μου να πάει για απεξάρτηση. Αλλά μου είπαν ότι η απεξάρτηση της κόρης μου δεν ήταν δική τους δουλειά. Με έδιωξαν σαν να ήμουν σκουπίδι “. (7η γιαγιά)

 

Πίνακας 10: Υποστήριξη από υπηρεσίες πρόνοια

Κατηγορίες	Συμμετέχοντες
Ικανοποιητική	2η γιαγιά, 3η γιαγιά
Υποτίμηση αναγκών συγγενών	6η γιαγιά
Απογοητευτική	1η γιαγιά, 9η γιαγιά
Απροθυμία συνεργασίας λόγω φόβου	4η γιαγιά, 5η γιαγιά, 7η γιαγιά, 8η γιαγιά, 10η γιαγιά παππούς

 

Όλοι οι συμμετέχοντες δήλωσαν ότι έχουν προσεγγίσει κέντρα απεξάρτησης ενόσω

κατανοούν ότι η κατάχρηση ουσιών των παιδιών τους δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με κανέναν άλλο τρόπο. Οι περισσότεροι έχουν στραφεί σε τοπικά προγράμματα υποκατάστατων ναρκωτικών. Οι εμπειρίες τους με προγράμματα θεραπείας κυμαίνονται από απογοητευτικές έως ευχάριστες και θετικές. Αρκετοί από τους συμμετέχοντες είπαν ότι ήταν ευχαριστημένοι τόσο με το προσωπικό όσο και με τον τρόπο που λειτουργούσαν τα προγράμματα, κατηγορώντας τα παιδιά τους για τις αποτυχημένες απόπειρες απεξάρτησης. Ορισμένοι περιέγραψαν ότι τα προγράμματα υποκατάστατων φαρμάκων δεν είναι φιλικά προς αυτούς και δεν παρείχαν καμία υπηρεσία σε συγγενείς, όπως συμβουλευτική, ομαδική ή οικογενειακή θεραπεία. Κάποιοι άλλοι συνειδητοποιούν ότι τα παιδιά τους πρέπει να πάνε σε θεραπευτικές κοινότητες για να παραμείνουν νηφάλια, αλλά δυσκολεύονταν να τα προσεγγίσουν καθώς βρίσκονταν σε μεγάλη απόσταση από τα μέρη που ζούσαν. Επιπλέον, δεν μπορούσαν να καλύψουν τα έξοδα ενός μακροχρόνιου προγράμματος θεραπείας. Μια γιαγιά εκφράζει τη δυσαρέσκειά της για τους streetworkers ενός θεραπευτικού προγράμματος καθώς δεν έδειχναν καμία ευελιξία και δεν δούλευαν εξατομικευμένα.

 

«Λοιπόν στην αρχή δεν υπήρχε κανένα σοβαρό πρόγραμμα θεραπείας ναρκωτικών στην πόλη μας για να απευθυνθούμε. Μετά έρχονται streetworkers μια φορά την εβδομάδα. Τους είπα να την καλέσουν και να κάνουν ραντεβού μαζί της. Μου είπαν «Είμαστε εδώ κάθε Πέμπτη. Αν δεν θέλει να έρθει, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα”. Δεν τους ένοιαζε καθόλου που είχε δύο μωρά”. (8η γιαγιά

 

Πίνακας 11 Υποστήριξη από υπηρεσίες απεξάρτησης

Κατηγορίες	Συμμετέχοντες
Βελτίωση σωματικής υγείας τοξικοεξαρτημένου γονέα	2η γιαγιά, 10η γιαγιά
Δαπανηρά λόγω απόστασης	5η γιαγιά, παππούς
Υπεύθυνος για μη συνεργασία ο εξαρτημένος	2η γιαγιά, 4η γιαγιά, 7η γιαγιά, 8η γιαγιά, 9η γιαγιά
Αυστηρά πρωτόκολλα και απουσία ευελιξίας	1η γιαγιά
Απογοήτευση	6η γιαγιά

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Τα κύρια ευρήματα αυτής της έρευνας είναι ότι η γονική κατάχρηση ουσιών επηρεάζει όλες τις πτυχές της οικογενειακής ζωής των συγγενών. Η ανάληψη της φροντίδας των παιδιών βιώνεται ως μια ιδιαίτερα αγχογόνος εμπειρία λόγω των οικονομικών απαιτήσεων της ανατροφής των παιδιών, των δυσκολιών στη διαπαιδαγώγησή τους αλλά και στη διατήρηση της σχέσης παιδιού-γονέα. Παρόλο το έντονο στρες που βιώνουν οι φροντιστές, η μελέτη αποκαλύπτει ότι οι ίδιοι δεν μετανιώνουν για την επιλογή τους, είναι δυνατοί και αναπτύσσουν ψυχική ανθεκτικότητα.

Παράλληλα, η έρευνα αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο που παίζουν οι συγγενείς στην πρόληψη ή τη μείωση των αρνητικών συνεπειών της εξάρτησης στη ζωή των παιδιών. Τα παιδιά αποφεύγουν την ιδρυματοποίηση, την παραμέληση και την περιθωριοποίηση ενώ μεγαλώνουν σε ένα οικείο περιβάλλον με αγάπη και στοργή. Οι συγγενείς βοηθούν τα εγγόνια τους αναζητώντας υποστήριξη από ειδικούς για τα διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά. Με τον τρόπο αυτόν μειώνονται και θεραπεύονται τα σοβαρά προβλήματα σωματικής υγείας και τα ψυχικά τραύματα των παιδιών. Επιπλέον, οι φροντιστές συμβάλουν στην προστασία της σωματικής ακεραιότητας των παιδιών, καθώς κινδύνευαν να κακοποιηθούν από τους γονείς τους. Τέλος, προστατεύουν τα παιδιά από τη συστηματική τους έκθεση στις παράνομες ουσίες ή στη χρήση ουσιών των γονιών τους.

Ωστόσο, η μελέτη αποκαλύπτει ότι η σπουδαιότητα του ρόλου τους δεν αναγνωρίζεται από τις κοινωνικές υπηρεσίες και υπάρχει ανάγκη για οικονομική και ψυχολογική υποστήριξη. Απαιτείται η δημιουργία πρωτόκολλων συνεργασίας μεταξύ των δομών παιδικής προστασίας και των δομών απεξάρτησης στην κοινότητα. Οι επαγγελματίες υγείας και πρόνοιας χρειάζεται να αναδείξουν τα θετικά στοιχεία των φροντιστών, να αναγνωρίσουν το άγχος που δημιουργείται από την ανάληψη του ρόλου του κηδεμόνα και να υποστηρίξουν τις οικογένειες. Οι συγγενείς θα επωφεληθούν από πολιτικές που τους υποστηρίζουν στο γονικό τους ρόλο και που θα τους βοηθούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες των εγγονιών τους. Αν και τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι οι συγγενείς αναπτύσσουν ψυχική ανθεκτικότητα, απαιτούνται κοινωνικές παρεμβάσεις. Η έλλειψη υποστηρικτικών υποδομών πρόνοιας και θεραπείας απεξάρτησης σε συνδυασμό με τις οικογενειακές και κοινωνικο-οικονομικές δυσκολίες μπορεί να επηρεάσουν την υγεία και την ευημερία των φροντιστών, μειώνοντας την ικανότητά τους να παρέχουν ένα σταθερό οικογενειακό περιβάλλον στα παιδιά.

Η αναγνώριση από την πολιτεία του θεσμού της συγγενικής αναδοχής είναι μια καλή πρακτική που εφαρμόζεται σε κράτη, όπως η Ιρλανδία και που οδηγεί στην κρατική επιδότηση των οικογενειών (O’Leary & Butler, 2015). Παράλληλα, σε ορισμένες πολιτείες των Η.Π.Α υπάρχουν φοροελαφρύνσεις για τους συγγενείς, καθώς και παροχές δωρεάν ασφάλισης και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης (Davis et al., 2020). Οι υπηρεσίες απεξάρτησης που λειτουργούν στην κοινότητα και περιλαμβάνουν στο σχέδιο δράσης τους και την οικογένεια των εξαρτημένων, μειώνουν το έντονο άγχος των συγγενών και τα δυσάρεστα συναισθήματα που απορρέουν από την κατάχρηση ουσιών των απογόνων τους (O’Leary & Butler, 2015). Για να ανταποκριθούν οι συγγενείς στις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες ανάγκες τους οι Dolbin-Mac Nab, & O’Connell (2021), προτείνουν ένα σύστημα υπηρεσιών που θα περιλαμβάνει νομικές υπηρεσίες χαμηλού κόστους, στεγαστική και οικονομική βοήθεια, με υπηρεσίες εστιασμένες στην οικογένεια με εκπαίδευση των συγγενών σε θέματα εξαρτήσεων, γονικών δεξιοτήτων και διαχείρισης άγχους.

 

 

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Αντωνοπούλου, Κ. (2011). Ο παππούς και η γιαγιά σε γονεϊκό ρόλο.(Διδακτορική Διατριβή).Διαθέσιμο από Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών

Backhouse, J., & Graham, A. (2011). Grandparents raising grandchildren: negotiating the complexities of the role-identity conflict. Child and Family Social Work, 17, (3), 306-315.

Barnard, M. (2007). Drugs and the family. London: Jessica Kingsley Press.

Burnette, M. L., Frayne, S. M., Ilgen, M., Lucas, E. Mayo, J., & Weitlauf, J.C. (2008). Violence perpetration and childhood abuse among men and women in substance abuse treatment. Journal of Substance Abuse Treatment, 35, 217-222.

Caitlin, A. (2012). Call for improved care for the substance-positive mother. Advances in Neonatal Care, 12, 286–287.

Crittenden, J., Adle, M., Kaye, L. W., & Kates, B. (2009). Substance abuse exposure among youth being raised by grandparents in rural communities: Findings from a three-year evaluation. Journal of Intergenerational Relationships, 7, 291–305.

Cleaver, H., Unell, I., & Aldgate, J. (2011). Children’s needs- parenting capacity: Child abuse: parental mental illness, learning disability, substance use and domestic violence. London: TSO

Davis, M. T., Warfield, M. E., Boguslaw, J., Roundtree-Swain, D., & Kellogg, G. (2020). Parenting a 6year old is not what I planned in retirement: Trauma and stress among grandparents due to the opioid crisis. Journal of Gerontological Social Work, 63, (4), 295–315.

Denny, L., Coles, S., & Blitz, R. (2017). Fetal alcohol syndrome and fetal alcohol spectrum disorders. American Family Physicians, 96, (8), 515-522.

Dolbin-MacNab, M. L., & O’Connell, L. M. (2021). Grandfamilies and the Opioid Epidemic: A Systemic Perspective and Future priorities. Clinical Child and Families Psychology Review, 24, (3), 207-223.

European Monitoring Center for Drugs and Drug Addiction. (E.M.C.D.D.A). (2021). European Report on Drugs. Trends and developments. Luxembourg: Publications Office of the European Union. Retrieved from https: // www.ektepn.gr / publications / 2021 / etisia-ekthesiemcdda / eyropaiki-ekthesi-gia-ta-narkotika-2021.

Fraser, C., McIntyre, A., & Manby, M. (2009). Exploring the impact of parental drug/Alcohol problems on children and parents in a Midlands Country in 205/06. British Journal of social work, 39, 846-866.

Gerard, J.M., Landry-Meyer, L., & Roe, J.B. (2006). Grandparents raising grandchildren. The role of social support in coping with caregiving challenges. The International Journal of Aging & Human Development, 62, (4), 359-388

Gordon, L. (2018). ‘My daughter is a drug addict’: Grandparents caring for the children of addicted parents. Kotuitui: New Zealand Journal of Social Sciences Online, 13, (1), 39–54. DOI: https://doi.org/10.1080/1177083X.2017.1413664.

Hansen, A. C., Brown, R., Keller, P., & Schoenberg, N. (2020). Sources of Stress and Strength: Contextualizing the Experience of Grandparents Rearing Grandchildren in Appalachia. Journal of Intergenerational Relationships, 1–21.

Hogan, D. (2007). The impact of opioid addiction on parenting processes: Contextual, physiological and psychological factors. Addiction Research & Theory, 15, 617–635.

ΚΕΘΕΑ. (2021). Χρήση ουσιών. Μια πανδημία μέσα στην πανδημία. Ανακτήθηκε από https://www.kethea.gr/nea/dialogoi-chrisi-ousion-mia-pandimia-mesa-stin-pandimia.

Kelley, S. J., Whitley, D.M., & Campos, P. E. (2011). Behaviour problems in children raised by grandmothers: The role of caregiver distress, family resources, and the home environment. Children and Youth Services Review,33, (11), 2138-2145.

Kerley, K. R., DeShay, R. A., & Copes, H. (2018). Harm Reduction Strategies and Disinhibitors Among Women Who Use Heroin. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 63, (8), 1289-1305.

Kroll, Β. (2007). A Family affair? Kinship care and parental substance misuse: some dilemmas explored. Child and Family Social Work, 12, 84–89.

Kuczkowski, K. M. (2007). The effects of drug abuse on pregnancy. Current Opinion in Obstetrics & Gynecology, 19, 578–585.

Mirick, R.G., & Steenrod, S.A. (2016). Opioid use disorder, Attachment, and Parenting: Key Concerns for Practitioners. Child and Adolescent Social Work, 33, 547-557.

Musil, C. M., Warner, C., Zauszniewski, J., Wykle, M., & Standing, T. (2009). Grandmother caregiving, family stress and strain and depressive symptoms. Western Journal of Nursing Research, 31, (3), 389–408.

O’Leary, M., & Butler, S. (2015). Caring for grandchildren in kinship care: What difficulties face Irish grandparents with drug-dependent children? Journal of Social Work Practice in the Addictions,15(4), 352–372.

Παπαναστασάτος, Γ. (2017). Ανάλυση Ποιοτικών Δεδομένων. Έντυπο. Ελλάδα: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Pajulo, M., Suchman, N., Kalland, M., & Mayes, L. (2006).
Enhancing the effectiveness of residential treatment for substance-abusing pregnant and parenting mothers: Focus on
maternal reflective functioning and the mother-child relationship.
Infant Mental Health Journal, 27, 448–465.

Peisch, V., Sullivan, A. D., Breslend, N. L., Benoit, R., Sigmon, S. C., Forehand, G. L., Coltzman, J. S., & Forehand, R. (2018). Parental Opioid Abuse: A Review of Child Outcomes, Parenting, and Parenting Interventions. Journal of Child and Family Studies, 27, (7), 2082–2099.

Smith-Ruiz, D. (2008). African American Grandmothers Providing Extensive Care to their Grandchildren: Socio-demographic and Health Determinants of Life Satisfaction. The Journal of Sociology and Social Welfare, 35, (3), 29-52.

Taylor, M. F., Coall, D., Marquis, R., & Batten, R. (2016). Drug
addiction is a scourge on the earth and my grandchildren are
its victims: The tough love and resilient growth exhibited by grandparents raising the children of drug-drug dependent mothers. International Journal of Mental Health and Addiction,14, (6),937–951.

Templeton, L. (2012). Dilemmas facing grandparents with grandchildren affected by parental substance misuse. Drugs: Education, Prevention, and Policy, 19, (1), 11–18.

Τσιώλης, Γ. (2014). Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική.