«Ας γνωρίσουμε το αρχαίο θέατρο ανεβάζοντας μια παράσταση»
Ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων με τη Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ
Γαβριλάκης Γιώργος1 & Μιλιδάκης Μιχάλης2
(1) Κοινωνιολόγος, Υπεύθυνος ΜΣΧ ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ
(2) Αρχαιολόγος, εφορία αρχαιοτήτων Χανίων
Την Άνοιξη του 2017 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων «ζωντάνεψε» το θέατρο της αρχαίας Απτέρας στο πλαίσιο ενός πολύπλευρου εκπαιδευτικού προγράμματος που σχεδίασε και υλοποίησε πιλοτικά τη Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ αλλά και σε συνεργασία με σχολεία της πόλης των Χανίων. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα είναι σε εξέλιξη και τη φετινή χρονιά.1
Η εκπαιδευτική αυτή δράση έχει τίτλο «Ας γνωρίσουμε το αρχαίο θέατρο ανεβάζοντας μια παράσταση». Το μέρος που αφορά στους ενήλικες σχεδιάστηκε από κοινού, κατόπιν προσέγγισης της Μονάδας του ΚΕΘΕΑ προς την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων. Στο ερώτημα «γιατί επιλέχθηκε το θέατρο;» η απάντηση αφορά στη θεραπευτική του δύναμη, που είχε διαγνωστεί από την αρχαιότητα ως απελευθέρωση καταπιεσμένων παθών στο τελετουργικό πλαίσιο της διονυσιακής λατρείας, μέσω της οποίας η κοινότητα μπορούσε να ανταπεξέλθει στις όποιες δυσκολίες. Ο Αριστοτέλης είχε ονομάσει αυτή την εντεταλμένη απελευθέρωση της έντασης των θεατών «κάθαρση παθών». Περαιτέρω, η υποκριτική ως μια χαρούμενη ψυχική διαδικασία σου προσφέρει την αίσθηση ότι είσαι συγχρόνως και ο εαυτός σου και ο ρόλος. Το γεγονός αυτό σου επιτρέπει να γνωρίσεις και να βιώσεις πολλούς διαφορετικούς χαρακτήρες, να προεκτείνεις τον εαυτό σου, να διερευνήσεις τα συναισθήματά σου, την συμπεριφορά σου, να διευρύνεις την εμπειρία σου. Με βάση τα παραπάνω σχεδιάστηκε το συγκεκριμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, το οποίο χωρίστηκε σε τρία μέρη.
Το πρώτο αφορούσε σε δυο συναντήσεις, με μια μικτή ομάδα (μεταξύ των οποίων και προβληματικής χρήσης αλκοόλ), που πραγματοποιήθηκαν στο κτήριο του ΚΕΘΕΑ στα Χανιά. Οι συμμετέχοντες μέσω της προβολής διαφανειών και με εργαλεία τον καθοδηγούμενο διάλογο, τις ερωταποκρίσεις, την παρατηρητικότητα, την περιγραφή και το παιχνίδι, προσέγγισαν βιωματικά και διαδραστικά3 την ιστορία του θεάτρου και όχι μόνο. Αν και το μεγαλύτερο κομμάτι του θεωρητικού αυτού μέρους αφορούσε στο αρχαίο θέατρο η συζήτηση μεταφέρθηκε και στο σύγχρονο και ολοκληρώθηκε με τη επισήμανση των σημείων διαφοράς τους. Ο διάλογος υποστηρίχθηκε από παραστάσεις αγγείων, φωτογραφικό υλικό από σωζόμενα αρχαία θεατρικά οικοδομήματα, φωτογραφίες και αποσπάσματα από παραστάσεις τραγωδιών, κωμωδιών και έργων του σύγχρονου θεάτρου. Κατ’ αυτό τον τρόπο, συζητήσαμε: α) για το πως γεννήθηκε το θέατρο ως οικοδόμημα και ως δραματική πράξη, β) για τις διαφορές και τη θεματολογία της τραγωδίας και της κωμωδίας, τα αδιέξοδα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι ήρωες, στο πρόσωπο των οποίων οι θεατές πρέπει να αναγνωρίσουν το εαυτό τους και να προβληματιστούν, γ) για τον, κατά τον Αριστοτέλη, ρόλο της κάθαρσης4, μέσω του ελέου και του φόβου, και τη λειτουργία του θεάτρου ως θεσμού της πόλης – κράτους, δ) για το ρόλο του χορού και των υποκριτών, τις θεατρικές συμβάσεις και τα σκηνοθετικά τεχνάσματα της αρχαιότητας, ε) για τους προβληματισμούς και τη θεματολογία του σύγχρονου θεάτρου, στο οποίο οι σκέψεις και η πάλη των ηρώων, η κρίση των αξιών, τα ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα τα προβλήματα επικοινωνίας, καλούν το θεατή να προβληματιστεί και να ωριμάσει, και στ) για θέματα σύγχρονου προβληματισμού.5
Η αφομοίωση της γνώσης και η όξυνση της σκέψης υποβοηθήθηκαν από θεατρικά και μη παιχνίδια, όπως: 1) η δραματοποίηση ενός αποσπάσματος από την τραγωδία Οιδίπους Τύραννος και ενός από την Παρεξήγηση του Καμύ. Στην πρώτη περίπτωση ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος με την αλήθεια, που δεν έβλεπε. Με αφορμή αυτό έγινε συζήτηση για τη σημασία της αυτογνωσίας. Στην δεύτερη θίχτηκαν θέματα για τη δυσλειτουργία της οικογένειας, τις επιπτώσεις στα παιδιά και το αίσθημα του ανικανοποίητου στον άνθρωπο, 2) η αναγνώριση αγγειογραφιών και αποσπασμάτων από παραστάσεις αρχαίων και νεώτερων έργων μέσω της η αντιστοίχισης τους με την περίληψη και το βαθύτερο νόημά τους, 3) παράλληλα με την συνεργατική κατασκευή αρχαίων θεατρικών προσωπείων σε μήτρες, έγινε διάλογος για το ρόλο του προσωπείου στο αρχαίο θέατρο και στην καθημερινότητά μας. Με όλα τα παραπάνω, έγινε προσπάθεια η μαθησιακή διαδικασία να συνδεθεί με θετικά συναισθήματα, με την όξυνση της κριτικής ικανότητας και με την καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων όπως η συνεργασία, ο αυτοέλεγχος και η κατανόηση του άλλου.6
Στο δεύτερο μέρος του προγράμματος οι συμμετέχοντες, μέλη, θεραπευτές και εμψυχωτές, κλήθηκαν να ασκηθούν στην δραματοποίηση ειδικά επιλεγμένων, από τον υπεύθυνο της Μονάδας, αποσπασμάτων από αρχαία και σύγχρονα θεατρικά και λογοτεχνικά έργα. Το μέρος αυτό, από την πλευρά του ΚΕΘΕΑ, στήριξε με τις οδηγίες της η θεατρολόγος κ. Στέλλα Σκορδαρά. Όλοι ασκήθηκαν στην εκφορά λόγου, στην κίνηση, στην εκφραστικότητα και στην ερμηνεία χρησιμοποιώντας διάφορες τεχνικές όπως αυτή του καθρέφτη, το παίξιμο ρόλων, αντιστροφή ρόλων η μίμηση κλπ.7
Έτσι, στο τρίτο μέρος του προγράμματος, όλη η ομάδα συγκεντρώθηκε τον Απρίλιο στον αρχαιολογικό χώρο της Απτέρας, όπου αρχικά πραγματοποιήθηκε ξενάγηση από τους αρχαιολόγους – εμψυχωτές του προγράμματος, με κατάληξη στο αρχαίο θέατρο. Εκεί, επιτόπου μιλήσαμε για την αρχιτεκτονική του θεάτρου και ανακλήθηκαν στην μνήμη στοιχεία του θεωρητικού μέρους. Στη συνέχεια, η ομάδα προχώρησε βιωματικά στην απόδοση του θεατρικού δρώμενου που είχε προετοιμάσει.
Αξίζει να επισημανθεί ότι, παρά τη διαδοχική ατομική ερμηνεία η ροή ήταν συνεχής, πλαισιωμένη από τις θεατρικές κινήσεις της υπόλοιπης ομάδας που συμμετείχε έτσι στο ταξίδι του κάθε πρωταγωνιστή8, σαν χορός της αρχαίας τραγωδίας. Ο λόγος του Σοφοκλή, του Ελύτη, του Σαίξπηρ, του Καβάφη, κ.αλ., αντήχησε στο κοίλο του αρχαίου θεάτρου αναβιώνοντάς το, οδηγώντας παράλληλα όλους σε μια ενδοσκοπική «κάθαρση», μέσω της ερμηνείας και της συμμετοχής. Η δράση ολοκληρώθηκε με συζήτηση ως προς τον αντίκτυπο που το πρόγραμμα αυτό είχε σε καθένα ξεχωριστά,9 κατά πόσο τον βοήθησε σε σχέση με τις προσωπικές του ανάγκες και συνέβαλλε στην ενδυνάμωση της προσωπικότητάς του. Αξίζει να σημειωθεί ότι από όλους χαρακτηρίστηκε ως μια μοναδική εμπειρία που κορυφώθηκε εντός της ορχήστρας του αρχαίου θεάτρου. Άλλωστε, όλοι το χάρηκαν, καθώς δεν υπήρξε το άγχος του κοινού αλλά η ευθύνη καθενός μόνο απέναντι στον εαυτό του και στην ομάδα.
Για την αξιολόγηση της εκπαιδευτικής αυτής δράσης, ενδεικτικά είναι τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου που συμπλήρωσαν οι συμμετέχοντες, τα οποία παρατίθενται αναλυτικά: Συγκεκριμένα, ανταποκρίθηκαν 16 άτομα, 13 άντρες και 3 γυναίκες. Στο πρώτο ερώτημα, οι περισσότεροι (13 άτομα) απάντησαν ότι πέρασαν ευχάριστα και απέκτησαν νέες γνώσεις (γράφημα 1) ενώ 14 θα συμμετείχαν ξανά σε κάτι παρόμοιο (γράφημα 2). Από τους περισσότερους επιλέχθηκαν σαν οφέλη της συγκεκριμένης δράσης, οι γνώσεις, τα συναισθήματα και η ψυχαγωγία (γράφημα 3). Οι 14 θα πρότειναν το πρόγραμμα αυτό σε άλλους (γράφημα 4). Περαιτέρω, δεκατέσσερις θεωρούν ότι ενισχύθηκε η συνεργασία και η ομαδικότητα (γράφημα 5) και στην κλίμακα της σημαντικότητας, κατά φθίνουσα σειρά, προβάλλονται η απόκτηση γνώσης, το συναίσθημα, η έκφραση, ο προβληματισμός, η ερμηνεία, η έρευνα και η σύγκριση (γράφημα 6). Στην επιλογή της μεθόδου μάθησης που αξιοποιήθηκε, τα ποσοστά σχεδόν μοιράζονται ανάμεσα στη βιωματική προσέγγιση με τεχνικές δραματοποίησης και στην ατομική-ομαδική εργασία (γράφημα 7).
Γράφημα 1
Γράφημα 2
Γράφημα 3
Γράφημα 4
Γράφημα 5
Γράφημα 6
Γράφημα 7
Επιπλέον, το πρόγραμμα αυτό έδωσε στους περισσότερους (13) την ευκαιρία να βιώσουν θεατρικούς ρόλους (γράφημα 8) και να προσεγγίσουν την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου τους (14) (γράφημα 9). Ως προς τις λέξεις και τις εικόνες που έρχονται στο μυαλό των ερωτηθέντων ανακαλώντας την εκπαιδευτική αυτή δράση, αναφέρονται: «Θεατρικές εικόνες», «Εκφραση/ Συναίσθημα/ Συνεργασία», «Γνώσεις/ μάθηση/ εκπαίδευση /εμπειρία», «Χαρά/ ενθουσιασμός/ ικανοποίηση», «Θέληση/ Δύναμη», «Την εικόνα μου στον θεατρικό ρόλο», «Αφήσαμε την καθημερινότητα και γίναμε ένα», «Τα μνημεία και η ανάγκη προστασίας τους». Αναφορικά με μελλοντικά προγράμματα που θα επιθυμούσαν να παρακολουθήσουν, το μεγαλύτερο και με διαφορά ποσοστό συγκεντρώνουν τα σχετιζόμενα με το θέατρο (12) και ακολουθούν η φωτογραφία (2) οι ξεναγήσεις (1) και η γλυπτική (1) (γράφημα 10). Τέλος, η συντριπτική πλειοψηφία (14) απάντησε ότι η δράση αυτή τους βοήθησε στο πλαίσιο του προγράμματος που παρακολουθούν στο ΚΕΘΕΑ (γράφημα 11).
Η συγκεκριμένη εκπαιδευτική δράση στηρίχθηκε σε δυο ανάγκες: α) στην επαφή ενηλίκων με την πολιτιστική κληρονομιά και β) στην ενδυνάμωση του χαρακτήρα τους. Γιατί, το θέατρο μπορεί να λειτουργήσει θεραπευτικά.10 Έτσι λοιπόν, πέρα από τους μουσειπαιδαγωγικούς στόχους11 για την επιλογή και τη στοχοθεσία της δράσης αυτής, λήφθηκαν σοβαρά υπόψη τα ακόλουθα:
Γράφημα 8
Γράφημα 9
Γράφημα 10
Γράφημα 11
Η έκφραση μιας δραματικής ταυτότητας χωρίς το φόβο της απόρριψης, το μεταφορικό και συμβολικό στοιχείο του θεάτρου μπορεί να κάνουν τον άνθρωπο να αισθανθεί διαφορετικά, να τον οδηγήσουν πιο εύκολα, σε σχέση με τη λογική, στην ουσία ενός θέματος.12 Στη βάση αυτή στηρίζονται η δραματοθεραπεία13 και το ψυχόδραμα.14
H θεατρική μεταφορά έχει διττό ρόλο, αφενός ως, εξωτερίκευση του εσωτερικού μας κόσμου (δραματική προβολή) και αφετέρου ως εσωτερίκευση και κατανόηση του εξωτερικού.15
Το θέατρο και η καθημερινή ζωή έχουν μια παράδοξη σχέση, καθώς τη στιγμή που παίζεται ένας ρόλος έχει συγχρόνως και πραγματικές διαστάσεις.16
Το θέατρο αποτελεί μια εσωτερική και εξωτερική βιωματική εμπειρία και ωθεί το άτομο στην επαφή με τον εαυτό του και τους άλλους. Η ομαδική λειτουργία του στηρίζεται στην δραματική αλληλεπίδραση των μελών του, που ως παρατηρητές «συμπορεύονται» με το χαρακτήρα, παρακολουθούν, αναπτύσσοντας άποψη, επίγνωση του «άλλου» και του εαυτού τους.17
Η θεατρική πράξη συμβάλλει, μέσω της κίνησης, του λόγου και της ερμηνείας, στην συναισθηματική έκφραση18 στην ψυχολογική αποφόρτιση, στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης και στην απομάκρυνση των αισθημάτων ανεπάρκειας.19
Ο δραματοποιημένος ρόλος, γίνεται το μέσο για την εξερεύνηση του εαυτού μας,20 του προσωπείου μας και των καλά κρυμμένων πτυχών και αντιθέσεών μας. Η διερεύνηση των ρόλων, μας βοηθά να εμβαθύνουμε και να έρθουμε αντιμέτωποι με το πρόβλημά μας, να κατανοήσουμε πληρέστερα τον χαρακτήρα μας αλλά και τη συμπεριφορά των άλλων ως αντίδραση στη δική μας.21
Στο θέατρο βλέπουμε τον εαυτό μας και τον κατανοούμε καλύτερα, με αποτέλεσμα αυτό να διευκολύνει την αλλαγή του ατόμου μέσα από την πράξη της παρακολούθησης, της κάθαρσης και της μεταβολής της οπτικής του γωνίας.22
Επισημαίνεται ότι αυτή η δράση σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε με γνώμονα συγκεκριμένους στόχους, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους για την επιτυχία της. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που αφορά ακόμη και στο αρχαίο θέατρο, όταν θέτει στη βάση του όλα τα παραπάνω και λαμβάνει υπόψη του τις ανάγκες των ανθρώπων στους οποίους απευθύνεται, κάνει με έναν εναλλακτικό τρόπο τη μάθηση βιωματική και τους δίνει τη δυνατότητα να μάθουν να «διαβάζουν», να ερμηνεύουν και να αξιοποιούν δημιουργικά τον υλικό πολιτισμό διαμορφώνοντας παράλληλα μια θετική στάση απέναντι στην πολιτιστική μας κληρονομιά. Ταυτόχρονα, ενισχύει την εσωτερική τους επίρρωση φέρνοντας τους αντιμέτωπους με τον ίδιο τους τον εαυτό. Έτσι, μπορεί να συνεπικουρήσει όχι μόνο στην αντιμετώπιση της προβληματικής χρήσης αλκοόλ, αλλά και κάθε είδους εξάρτησης, δίνοντας στον πολιτισμό ένα κοινωνικό και θεραπευτικό πρόσωπο. Για το λόγο αυτό, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων σε συνεργασία με την Μονάδα Συμβουλευτικής Χανίων του ΚΕΘΕΑ ΑΡΙΑΔΝΗ, στοχεύουν στη διεύρυνση των εκπαιδευτικών δυνατοτήτων πρόσβασης στις εμπειρίες και τη σοφία του παρελθόντος, αντικείμενα που μπορούν να μας βοηθήσουν να εστιάσουμε σε σύγχρονα προβλήματα και δύνανται να μας φέρουν πιο κοντά, ώστε να ονειρευτούμε και να εργαστούμε για ένα καλύτερο μέλλον.
Ευχαριστίες
Να ευχαριστήσουμε την αρχαιολόγο κ. Αγγελική Τσίγκου, τη κ. Δήμητρα Κορακάκη, την Προϊσταμένη της Εφ.Α. Χανίων, Ελένη Παπαδοπούλου και την Τμηματάρχη Εύα Τέγου.
Βιβλιογραφία
Bieber 1961: Bieber M., The History of the Greek and Roman Theater, Princeton 1961.
Blume 1993: Blume H.D., Εισαγωγή στο αρχαίο θέατρο, μετάφραση. Ιατρού Μ., ΜΙΕΤ, Αθήνα 1993.
Burkert 1993: Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία. Αρχαϊκή και κλασική εποχή, μετάφραση Μπεζαντάκος Ν., Αβαγιανού Α., Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993.
Courtney 1989: Courtney R., Play, Drama and Thought, Simon & Pierre, Torondo, 1989.
Γραμματάς, Μουδατσάκης 1999: Γραμματάς Θ., Μουδατσάκης Τ. κ.αλ., Στοιχεία Θεατρολογίας, Α΄ Γενικού Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1999.
De Romilly 1997: De Romilly J., Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, μετάφραση Μ. Καρδαμίτσα-Ψυχογιού, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997.
Ζαφειροπούλου, Δεδέσκη, Μάγκλαρη, Αγγέλης 2007: Ζαφειροπούλου Ε., Δεδέσκη Δ., Μάγκλαρη Μ., Αγγέλης Γ., «Η Δραματική/θεατρική τέχνη στην υπηρεσία της ψυχοθεραπείας», στο Τέχνη και Ψυχιατρική με αφορμή το 1ο Συνέδριο, Α. Λιοδάκης, Μ. Τζανάκης, Β. Τσούρτου (επιμ.), Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ», Focus on Health Ε.Π.Ε., Αθήνα – Χανιά 2007, 52-57.
Green, Handley 2003: Green R., Handley E., Εικόνες από το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, μετάφραση Μ. Μάντζιου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003.
Jennings 2005: Jennings S., Εισαγωγή στη Δραματοθεραπεία, Θεραπευτικό Θέατρο: ο Μίτος της Αριάδνης, μετάφραση Μεγαλούδη Φ., Σαβάλλας, Αθήνα 2005.
Jones 2003: Jones P., Δραματοθεραπεία, Το θέατρο ως τρόπος ζωής και θεραπείας, μετάφραση Δ. Μηλιώνη, Ελληνικά Γράμματα, 2003.
Καλούρη 1988: Καλούρη – Αντωνοπούλου Ουρ., Το Μουσείο, μέσο τέχνης και αγωγής, Καστανιώτης, Αθήνα 1988.
Κρασανάκης 2004: Κρασανάκης Στ., «Δραματοθεραπευτική εισ-αγωγή», στο Η τέχνη ως μέσο θεραπευτικής αγωγής, Θ. Δρίτσας (επιμ.) Εθνικό Ίδρυμα Μελετών, Αθήνα, 49-62.
Langley 2012: Langley D., Εισαγωγή στη Δραματοθεραπεία, μετάφραση Καλφάκη Ε., Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιανού Α.Ε., Αθήνα 2012.
Λέτσιος 2001: Λέτσιος Κ., Το Ψυχόδραμα. Η επιστήμη της ομάδας στην ψυχοθεραπευτική προοπτική, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001.
Μάξιμος 1998: Μάξιμος Π., Αρχαία ελληνικά θέατρα. 2500 χρόνια φως και πνεύμα, Αθήνα 1998.
Moretti 2009: Moretti J. Ch., Θέατρο και Κοινωνία στην Αρχαία Ελλάδα, μετάφραση Ε. Δημητρακοπούλου, Πατάκη, Αθήνα 2009.
Μποσνάκης, Γκαγκτζής, Leuge, Στεφώση 1996: Μποσνάκης Δ. – Γκαγκτζής Δ. – Leuge J. – Στεφώση Μ., Αρχαία θέατρα,… θέατρα θέας άξια, Ίτανος, χ.τ. 1996.
Νάκου 2001: Νάκου Ε., Μουσεία: Εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός. Από τη σκοπιά της θεωρίας του υλικού πολιτισμού, της μουσειολογίας και της μουσειοπαιδαγωγικής, Νήσος, Αθήνα 2001.
Ευδοκίμου – Παπαγεωργίου 1999: Ευδοκίμου – Παπαγεωργίου Ρ., Δραματοθεραπεία – Μουσικοθεραπεία. Η επέμβαση της τέχνης στην ψυχοθεραπεία, Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 1999.
Πουλόπουλος 2013: Πουλόπουλος Χ., «Τέχνη, ναρκωτικά και απεξάρτηση», στο Εξαρτήσεις, 21, 2013, 11-16.
Simon 1972: Simon E., Das antike Theater, Heidelberg 1972.
Σταύρου 2000: Σταύρου Θρ., Οι Κωμωδίες του Αριστοφάνη, Εστία, Αθήνα 2000.
Συμεωνίδου 2007: Συμεωνίδου Σ., «Υποστήριξη νέων σε κίνδυνο: Ψυχοδραματική προσέγγιση. Μια επισκόπηση της ψυχοθεραπείας μέσω του ψυχοδράματος ως θεραπευτικού εργαλείου», στο Τέχνη και Ψυχιατρική με αφορμή το 1ο Συνέδριο, Α. Λιοδάκης, Μ. Τζανάκης, Β. Τσούρτου (επιμ.), Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ», Focus on Health Ε.Π.Ε., Αθήνα – Χανιά 2007, 58-69.
Τσέργας, Γιαννίτση, Παντής, 2007: Τσέργας Ν., Γιαννίτση Σ., Παντής Γ., «Η κάθαρση στην αρχαία τραγωδία και στο ψυχόδραμα», στο Τέχνη και Ψυχιατρική με αφορμή το 1ο Συνέδριο, Α. Λιοδάκης, Μ. Τζανάκης, Β. Τσούρτου (επιμ.), Ινστιτούτο Έρευνας και Εφαρμογής Προγραμμάτων Ψυχικής Υγείας «ΕΠΕΚΕΙΝΑ», Focus on Health Ε.Π.Ε., Αθήνα – Χανιά 2007, 32-40.
Χαλικιά 2015: Τα μουσεία και η μουσειολογία στη σύγχρονη κοινωνία. Νέες προκλήσεις, νέες σχέσεις (Μέρος IΔ’) http://www.archaiologia.gr/blog/2015/02/02/τα-μουσεία-και-η-μουσειολογία-στη-σύγ-15/ στις 23/2/2018.
