Ιορδάνης Περτετσόγλου1 & Γιώργος Κουλιεράκης2
1.Ψυχολόγος, MSc, Υπεύθυνος Ειδικού Κέντρου Άμεσης Πρόσβασης ΚΕΘΕΑ ΕΞΕΛΙΞΙΣ. Στοιχεία επικοινωνίας: Κουμουνδούρου 28, 10677 Αθήνα. Τηλ.: 2105062307, 6993031681, Εmail: i.pertetsoglou@kethea-exelixis.gr & pertets@gmail.com
2.Ψυχολόγος της υγείας, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Πολιτικών Δημόσιας Υγείας, Σχολή Δημόσιας Υγεία, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής. Email: gkoulierakis@uniwa.gr
DOI: https://doi.org/10.57160/DLOT5333
Περίληψη
Βασικός στόχος της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση των αναπαραστάσεων για την εξάρτηση που αναπτύσσουν οι εξαρτημένοι χρήστες ουσιών και οι επαγγελματίες υγείας, καθώς και η καταγραφή των διαφορών στο περιεχόμενο των αναπαραστάσεων μεταξύ των δύο ομάδων.
Διεθνώς, η έρευνα των αναπαραστάσεων της εξάρτησης στους χρήστες ουσιών είναι περιορισμένη, σε αντίθεση με τους επαγγελματίες υγείας, στους οποίους, οι αναπαραστάσεις έχουν μελετηθεί επαρκώς και έχουν αναδείξει σαφείς και διακριτούς παράγοντες, με βάση το Μοντέλο Κοινής Λογικής. Στην Ελλάδα, είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται η συγκεκριμένη διερεύνηση, σε εξαρτημένους και σε επαγγελματίες υγείας οι οποίοι εργάζονται στον τομέα αντιμετώπισης των εξαρτήσεων.
Στην παρούσα μελέτη συμμετείχαν 101 εξαρτημένοι, που λαμβάνουν υπηρεσίες από το Ειδικό Κέντρο Άμεσης Πρόσβασης του ΚΕΘΕΑ και 102 επαγγελματίες υγείας, από το ΚΕΘΕΑ και τον ΟΚΑΝΑ. Χρησιμοποιήθηκε το Αναθεωρημένο Ερωτηματολόγιο Αντίληψης Ασθένειας για τις εξαρτήσεις (Illness Perception Questionnaire – Revised version for addiction – IPQ-Α), το οποίο προσαρμόστηκε και δοκιμάστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στην συγκεκριμένη μελέτη.
Τα ευρήματα της προγνωστικής εγκυρότητας του ερωτηματολογίου ήταν αποδεκτά. Επιπλέον, οι παράγοντες των αναπαραστάσεων της εξάρτησης που αναδείχτηκαν είχαν αποδεκτή αξιοπιστία, γεγονός που επέτρεψε την συνολική διερεύνηση της αξίας του Μοντέλου Κοινής Λογικής για το πρόβλημα της εξάρτησης. Η παραγοντική ανάλυση ανέδειξε μια διαφορετική δομή από εκείνη του αρχικού ερωτηματολογίου, τόσο στους εξαρτημένους, όσο και στους επαγγελματίες υγείας. Οι δύο ομάδες εμφάνισαν διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, αλλά και ομοιότητες, ως προς τις αναπαραστάσεις της εξάρτησης. Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης επιβεβαιώνουν την πολυπλοκότητα της εξάρτησης, ως βιοψυχοκοινωνικό φαινόμενο, αλλά και τη δυσκολία για τον προσδιορισμό της ταυτότητας και της αιτιολόγησής του.
Λέξεις – κλειδιά: Εξάρτηση, αναπαραστάσεις, Μοντέλο Κοινής Λογικής
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στο πεδίο αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, ο τρόπος που αντιλαμβάνονται, ορίζουν και βιώνουν την κατάσταση της εξάρτησης και τη θεραπευτική τους πορεία οι ίδιοι οι εξαρτημένοι, βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση και καθορίζεται από τις αντίστοιχες αντιλήψεις των επαγγελματιών με τους οποίους έρχονται σε επαφή, προκειμένου να λάβουν βοήθεια για την κατάστασή τους (Hagger & Orbell, 2003).
Το Μοντέλο Κοινής Λογικής (ΜΚΛ) (Leventhal, Meyer, & Nerenz, 1980; Leventhal, Leventhal, & Contrada, 1998) αποτελεί ένα πολύ καλό πλαίσιο για την κατανόηση της εμπειρίας της ασθένειας. Βασίζεται στις αρχές της αυτο-ρύθμισης, ως μιας διαδικασίας ενεργοποίησης και «καθοδήγησης» των συμπεριφορών (ορατών και μη) με απώτερο κίνητρο την προσέγγιση των στόχων του ατόμου (Hagger et al., 2017). Το ΜΚΛ έχει σαν βασική ιδέα το ότι οι άνθρωποι είναι ενεργοί επεξεργαστές πληροφοριών, τις οποίες αντλούν από α) την κοινή, «λαϊκή» γνώση, β) την γνώμη των ειδικών ή των ατόμων με «εξουσία», όπως ο γιατρός ή ο γονιός (Hagger & Orbell, 2003) και γ) τα σωματικά τους συμπτώματα. Με τον τρόπο αυτό σχηματίζουν γνωστικές και συναισθηματικές αναπαραστάσεις της ασθένειας και της θεραπείας, οι οποίες τους βοηθούν να δώσουν νόημα στα ψυχολογικά και σωματικά τους συμπτώματα (O’Neill, 2002) και ταυτόχρονα, να βρουν τρόπους διαχείρισης του προβλήματος και των συναισθημάτων (Leventhal, Leventhal, & Cameron, 2001).
Η σχετική έρευνα ανέδειξε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ των αναπαραστάσεων της ασθένειας και του τρόπου με τον οποίο τα άτομα προσαρμόζονται και αντιμετωπίζουν την ασθένειά τους, δηλαδή των συμπεριφορών και στρατηγικών αντιμετώπισης της ασθένειας (Moss-Morris et al., 2002; Rozema, Völlink, & Lechner, 2009; Richardson, 2017), σε διαφορετικές ασθένειες και καταστάσεις, όπως το Οξύ Έμφραγμα του Μυοκαρδίου (Petrie et al., 2002), η ψωρίαση (Solmaz, Ilhan, & Bulut, 2020), η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (Tiemensma, 2016) και η Ρευματοειδής Αρθρίτιδα (Ulus, 2017).
Στο πεδίο της ψυχικής υγείας, έχει τεκμηριωθεί η ομοιότητα των γνωστικών αναπαραστάσεων των ψυχικών ασθενειών με αυτές των σωματικών, τόσο στη δομή όσο και στο περιεχόμενό τους (Petrie, Broadbent, & Kydd, 2008). Αντιλήψεις ατόμων με ψυχιατρικό πρόβλημα με ισχυρές τις διαστάσεις της ελεγξιμότητας, της χρονιότητας και των αρνητικών συνεπειών της ασθένειας σχετίζονταν με πιο ενεργητικές στρατηγικές αντιμετώπισης. Αντίθετα, αντιλήψεις για μικρή δυνατότητα ελέγχου της ψυχικής ασθένειας, χρονιότητας και σοβαρών συνεπειών, σχετίζονταν με κακή ψυχοκοινωνική προσαρμογή (Marcos et al., 2007), περιορισμένη συμμόρφωση στο θεραπευτικό σχήμα (Lobban, Barrowclough & Jones, 2003), περιορισμένες προσπάθειες αναζήτησης βοήθειας (Wong et al., 2010) και αυξημένα επίπεδα αγωνίας, άγχους και κατάθλιψης (Hagger & Orbell, 2003). Τέλος, οι αρνητικές αναπαραστάσεις των ψυχικών ασθενειών (περιορισμένος προσωπικός έλεγχος, αρνητικές συνέπειες) συνδέονται με την ενίσχυση του αυτοστιγματισμού και τον περιορισμό της αποκατάστασης (Chan & Mak, 2016).
Ένα από τα πιο γνωστά και πιο συχνά χρησιμοποιούμενα εργαλεία αξιολόγησης των αναπαραστάσεων της ασθένειας είναι το Αναθεωρημένο Ερωτηματολόγιο Αντίληψης Ασθένειας (Illness Perception Questionnaire – IPQ-R), (Weinman et al., 1996; Moss-Morris et al., 2002), το οποίο έχει προσαρμοστεί και χρησιμοποιηθεί και για τις ψυχικές παθήσεις (Higbed & Fox, 2010; Subramaniam et al., 2018; Wittenman, Bolks & Hutschemekers, 2011).
To IPQ-R έχει προσαρμοστεί στα ελληνικά, σε συγκριτική μελέτη μεταξύ γυναικών που έπασχαν από καρκίνο μαστού και υγιών γυναικών (Anagnostopoulos & Spanea, 2005) και μεταξύ καρκινοπαθών (Giannousi et al., 2010), ενώ έχει χρησιμοποιηθεί σε καρδιοπαθείς ασθενείς (Karademas, Zarogiannos & Karamvakalis, 2010) και στην διερεύνηση της κατάθλιψης λόγω COVID-19 (Skapinakis et al., 2020).
Η έρευνα των αναπαραστάσεων της εξάρτησης στους εξαρτημένους χρήστες ουσιών είναι περιορισμένη. Μια ενδεικτική μελέτη έδειξε μικρή συνάφεια των παραγόντων του IPQ-R στον πληθυσμό των εξαρτημένων (Mo et al., 2015). Μελέτη σε φοιτητές ψυχολογίας με εμπειρία στην χρήση ψυχοτρόπων ουσιών έδειξε ότι η εμπειρία της χρήσης διαμορφώνει συγκεκριμένες αντιλήψεις που αφορούν τις σοβαρές συνέπειες, τη συναισθηματική επιβάρυνση και το στρες. Οι φοιτητές θεώρησαν την εξάρτηση ένα χρόνιο, αλλά ελέγξιμο πρόβλημα. Ωστόσο, οι θετικές προσδοκίες από τις επιδράσεις της χρήσης ουσιών συσχετίζονταν με τέτοιο τρόπο με τη διαμόρφωση αναπαραστάσεων και αντιλήψεων για την εξάρτηση που αύξαναν τη χρήση ουσιών (Ayu et al., 2016a).
Αντίθετα, στους επαγγελματίες υγείας η συνάφεια των παραγόντων του IPQ-R είναι σημαντική (Ayu et al., 2016b). Φαίνεται ότι οι στάσεις και οι αντιλήψεις των επαγγελματιών υγείας είναι καθοριστικές για την έκβαση της θεραπείας της εξάρτησης και την αποτελεσματική ιατρική φροντίδα, σχετίζεται δε έντονα με χαμηλή ποιότητα φροντίδας και αρνητική έκβαση (Brener et al., 2010a; 2010b).
Από την κριτική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας διαπιστώθηκε ότι παρά τον σημαντικό τους ρόλο, οι αναπαραστάσεις της εξάρτησης έχουν μελετηθεί πολύ περιορισμένα σε εξαρτημένους χρήστες ουσιών και επαγγελματίες υγείας που ασχολούνται με την θεραπευτική υποστήριξή τους, και ειδικά στην Ελλάδα. Έτσι, η παρούσα μελέτη έρχεται να καλύψει αυτό το κενό, επιχειρώντας να διερευνήσει τις αναπαραστάσεις της εξάρτησης, συγκριτικά, στις δύο αυτές ομάδες, χρησιμοποιώντας, ως θεωρητικό πλαίσιο, το Μοντέλο Κοινής Λογικής. Ειδικότερα, ελέγχθηκαν οι παρακάτω ερευνητικές υποθέσεις:
Υπόθεση 1: η δομή των αναπαραστάσεων της εξάρτησης που αναπτύσσουν οι χρήστες ουσιών, δεν διαφοροποιείται σημαντικά από τη δομή των αναπαραστάσεων που αναπτύσσουν άλλοι ασθενείς για την ασθένεια τους, σύμφωνα με το Μοντέλο Κοινής Λογικής.
Υπόθεση 2: η δομή των αναπαραστάσεων της εξάρτησης που αναπτύσσουν οι επαγγελματίες, δεν διαφοροποιείται σημαντικά από τη δομή των αναπαραστάσεων που διαμορφώνουν για άλλες ασθένειες, σύμφωνα με το Μοντέλο Κοινής Λογικής.
Υπόθεση 3: ο βασικός πυρήνας των αναπαραστάσεων, σύμφωνα με το Μοντέλο Κοινής Λογικής (ταυτότητα, χρονική πορεία-διάρκεια, έλεγχος, αναπαράσταση συναισθημάτων, κατανόηση, συνέπειες) ενυπάρχει στις αναπαραστάσεις της εξάρτησης, τόσο των χρηστών, όσο και των επαγγελματιών υγείας και δεν διαφοροποιείται ανάμεσα στις δύο ομάδες.
Υπόθεση 4: η αναπαράσταση των αιτιών της εξάρτησης διαφοροποιείται στους χρήστες ουσιών και τους επαγγελματίες, καθώς η εξάρτηση είναι ένα πολυ-παραγοντικό πρόβλημα με αδιευκρίνιστη τις περισσότερες φορές αιτιολογία.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Δείγμα
Στην μελέτη συμμετείχαν 101 εξαρτημένοι χρήστες ουσιών, που λαμβάνουν υπηρεσίες από το Ειδικό Κέντρο Άμεσης Πρόσβασης του ΚΕΘΕΑ και 102 επαγγελματίες υγείας όλων των ειδικοτήτων, από το ΚΕΘΕΑ και τον ΟΚΑΝΑ. Τα βασικά κριτήρια συμμετοχής των εξαρτημένων ατόμων ήταν η ηλικία (18 ετών και άνω) και το να είναι ενεργοί χρήστες ουσιών την περίοδο διεξαγωγής της μελέτης. Η επιλογή των συμμετεχόντων ήταν τυχαία, με μόνο κριτήριο αποκλεισμού την μη διαθεσιμότητά τους και την έντονη επήρεια των ουσιών που μπορεί να επηρέαζε ουσιαστικά το επίπεδο επικοινωνίας.
Το αντίστοιχο δείγμα των επαγγελματιών επιλέχθηκε με βασικό γεωγραφικό κριτήριο να εργάζονται σε δομές του Νομού Αττικής, προκειμένου να διευκολυνθεί η συλλογή των ερωτηματολογίων, αλλά και για να υπάρχει ομοιογένεια στο προφίλ των χρηστών με τους οποίους είχαν έρθει σε επαφή, δεδομένου ότι δεν υπάρχει ενιαία κλινική εικόνα του εξαρτημένου χρήστη ανά την επικράτεια (ΕΚΤΕΠΝ, 2019).
Μέσα συλλογής δεδομένων
Στους συμμετέχοντες χρήστες ουσιών χορηγήθηκαν δύο ερωτηματολόγια: Το πρώτο ήταν το ερωτηματολόγιο μείωσης βλάβης του ΕΚΤΕΠΝ (2019) για τα δημογραφικά στοιχεία και την έκταση της εξάρτησης, το οποίο δίνει τη δυνατότητα συλλογής και συστηματικής αποτύπωσης των χαρακτηριστικών των ατόμων που λαμβάνουν υπηρεσίες μείωσης βλάβης από τη χρήση ουσιών. Οι πληροφορίες που σχετίζονταν με την σοβαρότητα της εξάρτησης συλλέχτηκαν από τον ερευνητή (ΙΠ), αφού το συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο χορηγείται ήδη στο Ειδικό Κέντρο Άμεσης Πρόσβασης όπου εργάζεται.
Το δεύτερο ερωτηματολόγιο ήταν το Αναθεωρημένο Ερωτηματολόγιο Αντίληψης Ασθένειας για τις εξαρτήσεις (Illness Perception Questionnaire – Revised version for addiction – IPQ-Α), σε ελληνική μετάφραση και προσαρμογή. To IPQ-A προέκυψε από το IPQ-R (Μoss–Morris et al., 2002), καλύπτει δύο τομείς των αναπαραστάσεων τις ασθένειας: τις αντιλήψεις και τις αναπαραστάσεις και αποτελεί ένα ποσοτικό μέσο μέτρησης των παραγόντων που δομούν την αναπαράσταση της ασθένειας, σύμφωνα με το Μοντέλο Κοινής Λογικής: την οξεία/χρόνια χρονική πορεία ασθένειας (Acute- Chronic Timeline) (6 ερωτήσεις), την κυκλική χρονική πορεία ασθένειας (Cyclical Timeline) (4 ερωτήσεις), τις συνέπειες (Consequences) (6 ερωτήσεις), τον προσωπικό έλεγχος (Personal Control) (6 ερωτήσεις), τον έλεγχο μέσω της θεραπείας (Treatment Control) (5 ερωτήσεις), την κατανόηση της ασθένειας (Illness Coherence) (5 ερωτήσεις) και την αναπαράσταση των συναισθημάτων (Emotional Representation) (6 ερωτήσεις).
Επιπλέον, στο IPQ-A περιλαμβάνονται σε ξεχωριστές ενότητες: η υποκλίμακα «Ταυτότητα της εξάρτησης», η οποία απαρτίζεται από 14 συμπτώματα για τα οποία οι συμμετέχοντας δηλώνουν αν τα βιώνουν και αν θεωρούν ότι τα συγκεκριμένα συμπτώματα σχετίζονται με την εξάρτησή τους («Ναι» ή «Όχι»). Η υποκλίμακα «Αιτίες της εξάρτησης» (19 ερωτήσεις), η οποία αναφέρεται στις ψυχολογικές αιτιάσεις (psychological attributions) (6 ερωτήσεις), τους παράγοντες κινδύνου (risk factors) (7 ερωτήσεις), την ανοσία (immunity) (3 ερωτήσεις) και την ατυχία (accident or chance) (2 ερωτήσεις).
Τέλος, στο IPQ-A συμπεριλαμβάνεται μια ανοιχτή ερώτηση που αναφέρεται στην αιτιώδη αναπαράσταση της εξάρτησης.
Όλες οι ερωτήσεις (πλην της ανοικτής) απαντώνται σε μια κλίμακα τύπου Likert με 5 διαβαθμίσεις, από το 1 («Διαφωνώ ριζικά») έως το 5 («Συμφωνώ απόλυτα»). Υψηλότερα σκορ στις υποκλίμακες δηλώνουν ισχυρότερες αναπαραστάσεις.
Στους επαγγελματίες υγείας, οι πληροφορίες για τα δημογραφικά στοιχεία αποκτήθηκαν με ερωτηματολόγιο που κατασκευάστηκε για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας. Για την αξιολόγηση των αναπαραστάσεων, χορηγήθηκε η αντίστοιχη προσαρμοσμένη έκδοση του IPQ-A, με την διαφορά ότι εξαιρέθηκε η υποκλίμακα της ταυτότητας, που καλύπτει τα συμπτώματα και αφορά μόνο τους εξαρτημένους χρήστες. Το IPQ-A έχει δοκιμαστεί στους επαγγελματίες υγείας και στους φοιτητές ψυχολογίας σε αρκετές χώρες της Ευρώπης και έχει δώσει αξιόπιστα αποτελέσματα σε σχέση με την εξάρτηση (Ayu et al., 2016a; 2016b).
Το IPQ-A είναι ελεύθερο προς χρήση. Για τη χρήση του ερωτηματολογίου του ΕΚΤΕΠΝ, εξασφαλίσθηκε η απαραίτητη άδεια.
Μια ομάδα 4 ειδικών (2 ψυχολόγοι, 2 ερευνητές) επιμελήθηκε της προσαρμογής και μετάφρασης του Αναθεωρημένου Ερωτηματολογίου Αντίληψης Ασθένειας για τις εξαρτήσεις, όπως επίσης και της υποκλίμακας «Ταυτότητα της εξάρτησης», ως προς την προσαρμογή των συμπτωμάτων. Αρχικά, το IPQ-Α μεταφράστηκε από τα Αγγλικά στα Ελληνικά και, στη συνέχεια, έγινε αντίστροφη μετάφραση. Αντικαταστάθηκε, όπου εμφανιζόταν η λέξη «ασθένεια» από την λέξη «εξάρτηση», ώστε να προσδιορίζει χαρακτηριστικά το συγκεκριμένο πρόβλημα και να μην προκαλεί σύγχυση. Η τελική ελληνική μετάφραση και προσαρμογή του IPQ-A χορηγήθηκε πιλοτικά σε 10 χρήστες ουσιών και επαγγελματίες, προκειμένου να εξεταστεί η σαφήνεια και αναγνωσιμότητά του.
Διαδικασία
H διεξαγωγή της μελέτης εγκρίθηκε από την Επιτροπή Βιοηθικής και Ερευνητικής Δεοντολογίας της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας (Αρ. Απόφασης 2109/13-09-2018), ενώ εξασφαλίσθηκε άδεια και από τον Τομέα Έρευνας του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ).
Η διανομή των ερωτηματολογίων στους χρήστες ουσιών έγινε από τον ερευνητή (Ι.Π.), σε εσωτερικό χώρο στο Ειδικό Κέντρο Άμεσης Πρόσβασης του ΚΕΘΕΑ ΕΞΕΛΙΞΙΣ, το οι χρήστες οποίο προσέγγιζαν για να λάβουν υπηρεσίες μείωσης βλάβης. Η συμπλήρωση των ερωτηματολογίων γινόταν από τον ερευνητή, για διευκολυνθεί η καλύτερη κατανόηση του περιεχομένου τους.
Στους επαγγελματίες, τα ερωτηματολόγια χορηγήθηκαν από τον ερευνητή (Ι.Π.) στις μονάδες του ΟΚΑΝΑ και ΚΕΘΕΑ που είχαν επιλεγεί, μαζί με τις οδηγίες, ενώ δόθηκε χρόνος συμπλήρωσης μιας εβδομάδας. Η συμπλήρωση γινόταν από τους ίδιους τους συμμετέχοντες και επιστρέφονταν σε σφραγισμένους φακέλους στον ερευνητή, μετά το πέρας του χρονικού διαστήματος.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων
Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των χρηστών και των επαγγελματικών υγείας παρουσιάζονται στον Πίνακα 1.
Πίνακας 1. Κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά εξαρτημένων (Ν=101) και επαγγελματιών (Ν=102)
| ΧΡΗΣΤΕΣ ΟΥΣΙΩΝ | ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ ΥΓΕΙΑΣ | ||||
| Ν | % | Ν | % | ||
| Φύλο | Φύλο | ||||
| Άνδρας | 78 | 77.2 | Άνδρας | 33 | 67.3 |
| Γυναίκα | 23 | 22.8 | Γυναίκα | 68 | 32.7 |
| Συνθήκες Στέγασης | Οργανισμός | ||||
| Σταθερή Στέγη | 44 | 43.6 | ΚΕΘΕΑ | 51 | 50.0 |
| Προσωρινή Στέγη | 20 | 19.8 | ΟΚΑΝΑ | 51 | 50.0 |
| Άστεγος | 37 | 36.6 | Ηλικία | ||
| Κύρια Ουσία Χρήσης | <25 | 3 | 3.0 | ||
| Οπιοειδή | 83 | 82.2 | 25-34 | 12 | 11.9 |
| Κοκαΐνη | 10 | 9.9 | 35-44 | 54 | 53.5 |
| Speedball | 4 | 4.0 | 45-54 | 26 | 25.7 |
| Άλλο | 4 | 4.0 | >55 | 6 | 5.9 |
| Τρόπος χρήσης κύριας ουσίας | Έτη προϋπηρεσίας | ||||
| Ένεση | 52 | 51.5 | <5 | 24 | 23.8 |
| Κάπνισμα/Εισπνοή | 5 | 5.0 | 5-10 | 11 | 10.9 |
| Βρώση/Πόση | 2 | 2.0 | 11-15 | 30 | 29.7 |
| Μύτη/Εισπνοή | 42 | 41.6 | 16-20 | 24 | 23.8 |
| Ένεση | 52 | 51.5 | >20 | 12 | 11.9 |
| Ιατρικά | Ειδικότητα | ||||
| HIV θετικό | 15 | 15.2 | Ιατρός | 4 | 4.0 |
| HCV θετικό | 56 | 57.1 | Νοσηλευτής/τρια | 12 | 11.9 |
| HIV θετικό θεραπεία | 11 | 68.8 | Διοικητικός υπάλληλος | 10 | 9.9 |
| HCV θετικό θεραπεία | 8 | 7.2 | Ψυχολόγος/Κοιν.Επιστήμων | 49 | 48.5 |
| Ειδικός θεραπευτής | 20 | 19.8 | |||
| Άλλο | 6 | 5.9 | |||
| Μορφή Απασχόλησης | |||||
| Μόνιμος Υπάλληλος | 69 | 68.3 | |||
| Συμβασιούχος Υπάλληλος | 32 | 31.7 | |||
| ΣΥΝΟΛΟ | 101 | 100.0 | ΣΥΝΟΛΟ | 102 | 100.0 |
Η συντριπτική πλειοψηφία (88.1%) των 101 συμμετεχόντων εξαρτημένων ήταν ελληνικής υπηκοότητας, με μέση ηλικία τα 38.9 έτη (Τ.Α. = 8.1). Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, 78 (77.2%) ήταν άνδρες, και 43.6% δήλωσαν σταθερή στέγη. Αναφορικά με τις συνήθειες χρήσης, 82% των ερωτώμενων δήλωσαν ενέσιμη χρήση τον τελευταίο μήνα. Οι ερωτώμενοι έκαναν χρήση, κατά μ.ό., 19 χρόνια, ενώ μόλις 25% βρισκόταν σε πρόγραμμα υποκατάστασης. Αναφορικά με τις λοιμώξεις HIV και HCV, σχεδόν όλοι οι συμμετέχοντες (99%) είχαν κάνει τεστ για HIV και HCV. Σε ποσοστό 15.2% δήλωσαν οροθετικοί και από αυτούς, 11 (68.8%) δήλωσαν ότι βρίσκονται σε θεραπεία. Για την Ηπατίτιδα C, 57.1% δήλωσε ότι ήταν θετικοί, όμως μόνο 7.2%) δήλωσαν ότι βρίσκονταν σε θεραπεία.
Από τους 102 επαγγελματίες, 33 (67%) ήταν άνδρες και η πλειοψηφία (53.6%) ανήκε στην ηλικιακή ομάδα 35-44 ετών. Αναφορικά με τα έτη προϋπηρεσίας, μια σημαντική πλειοψηφία (65.4%) δήλωσε επαγγελματική προϋπηρεσία μεγαλύτερη των 10 ετών ενώ σε ό,τι αφορά στις ειδικότητες,, φαίνεται να επικρατεί αυτή των ψυχολόγων / κοινωνικών επιστημόνων, την οποία δηλώνουν σχεδόν οι μισοί (48.5%). Τέλος, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων δήλωσε πως απασχολείται με σχέση εργασίας αορίστου χρόνου (68.3%).
Αναπαραστάσεις της εξάρτησης στους χρήστες ουσιών
Προκειμένου να ελεγχθεί η υπόθεση 1, εξετάστηκε η δομή των αναπαραστάσεων της εξάρτησης μέσω Διερευνητικής Ανάλυσης Παραγόντων (EFA). Ο δείκτης Kaiser-Meyer-Olkin (ΚΜΟ) ήταν 0.579 και το τεστ σφαιρικότητας του Bartlett ήταν στατιστικά σημαντικό (χ²= 1375.315, p < 0.001). Από τις 38 ερωτήσεις του αρχικού IPQ-A, διαγράφηκαν έξι (10, 11, 16, 28 και 29), οι οποίες είχαν τιμές μικρότερες του 5. Από την ανάλυση των υπολειπόμενων 28 ερωτήσεων προέκυψε μια δομή 8 παραγόντων, διαφορετική από αυτή του αρχικού ερωτηματολογίου (IPQ-R), οι οποίοι εξηγούν το 56.3% της συνολικής διακύμανσης. Με βάση τα αποτελέσματα της ανάλυσης συνάφειας, παρατηρήθηκε θετική στατιστικά σημαντική συνάφεια της συνολικής κλίμακας με τις παρακάτω υποκλίμακες: «Έλεγχος μέσω θεραπείας» και «ταυτότητα» (r=.228), «Προσωπικός έλεγχος» και «χρονιότητα» (r=-.226), «Προσωπικός έλεγχος» και «κυκλικότητα» (r=.290) και «Προσωπικός έλεγχος» και «Έλεγχος μέσω θεραπείας» (r=.335).
Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται αναλυτικά οι παράγοντες με τα ερωτήματα που τον αποτελούν και τους αντίστοιχους δείκτες α του Cronbach.
Πίνακας 2. Δομή παραγόντων και φορτίσεις ερωτημάτων ανά παράγοντα της κλίμακας IPQ-A στους χρήστες ουσιών.
| Δομή παραγόντων | Φορτίσεις | Μ/Ο | ΤΑ | α | |
| Έλεγχος μέσω θεραπείας | 0.59 | ||||
| IPQA 22 | H θεραπεία είναι αποτελεσματική στην εξαφάνιση της εξάρτησης | .868 | 3.58 | 1.144 | |
| IPQA 21 | Τα αρνητικά αποτελέσματα μπορούν να αποφευχθούν με τη θεραπεία | .862 | 3.93 | 1.003 | |
| IPQA 20 | Η θεραπεία μπορεί να είναι αποτελεσματική | .846 | 4.15 | .914 | |
| IPQA 07 | H εξάρτηση έχει αρνητικές συνέπειες | -.415 | 4.64 | .657 | |
| IPQA 6 | Η εξάρτηση είναι σοβαρή κατάσταση για την υγεία | .412 | 1.34 | .571 | |
| Οξεία/Χρόνια χρονική πορεία της εξάρτησης | 0.76 | ||||
| IPQA 2 | Η εξάρτηση είναι μόνιμη παρά προσωρινή | .868 | 3.71 | 1.099 | |
| IPQA 3 | H εξάρτηση διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα | -.824 | 1.95 | 1.023 | |
| IPQA 1 | Η εξάρτηση διαρκεί μικρό χρονικό διάστημα | .674 | 4.10 | 1.082 | |
| Κατανόηση ασθένειας | 0.72 | ||||
| IPQA 19 | Πολύ λίγα μπορούν να γίνουν για να βελτιωθεί η εξάρτηση | .828 | 3.29 | 1.154 | |
| IPQA 15 | Τίποτα από όσα κάνω δεν θα επηρεάσουν την εξάρτηση | .617 | 3.80 | 1.096 | |
| IPQA 8 | Η εξάρτηση δεν επηρεάζει πολύ την ζωή μου | .585 | 4.39 | 1.010 | |
| IPQA 26 | Δεν καταλαβαίνω τι είναι η εξάρτηση | -.490 | 1.81 | 1.042 | |
| IPQA 14 | H πορεία εξαρτάται από μένα | .405 | 4.38 | .881 | |
| Συναισθηματικές αναπαραστάσεις | 0.65 | ||||
| IPQA 37 | Στεναχωριέμαι όταν σκέφτομαι την εξάρτηση | -.790 | 1.75 | .903 | |
| IPQA 33 | Θλίβομαι όταν σκέφτομαι την εξάρτηση | .755 | 3.96 | 1.183 | |
| IPQA 36 | H εξάρτηση δεν με ανησυχεί | -.691 | 1.82 | 1.144 | |
| IPQA 18 | Η εξάρτηση βελτιώνεται με το πέρασμα του χρόνου | .611 | 4.39 | 1.010 | |
| Αποθάρρυνση | 0.60 | ||||
| IPQA 24 | Τα συμπτώματα με μπερδεύουν | .747 | 3.52 | 1.202 | |
| IPQA 17 | Οι πράξεις μου δεν θα έχουν επίδραση στο που θα οδηγήσει η εξάρτηση | .551 | 2.39 | 1.166 | |
| IPQA 31 | H εξάρτηση έχει απρόβλεπτη πορεία | .455 | 4.16 | .977 | |
| IPQA 12 | Υπάρχουν πολλά που μπορώ να κάνω | .401 | 3.64 | 1.235 | |
| Κυκλική διάρκεια ασθένειας | 0.84 | ||||
| IPQA 30 | Τα συμπτώματα κάνουν κύκλους | .814 | 3.77 | 1.019 | |
| IPQA 32 | H εξάρτηση βελτιώνεται και χειροτερεύει | .703 | 3.96 | .948 | |
| IPQA 25 | H εξάρτηση είναι ένα μυστήριο | -.523 | 3.02 | 1.341 | |
| Συναισθηματικές αναπαραστάσεις 2 | 0.82 | ||||
| IPQA 35 | H εξάρτηση με κάνει και νιώθω θυμωμένος | .800 | 3.92 | 1.107 | |
| IPQA 34 | H εξάρτηση με κάνει και νιώθω αναστατωμένος | .724 | 4.12 | .920 | |
| IPQA 38 | H εξάρτηση με κάνει και νιώθω φοβισμένος | .725 | 3.85 | 1.226 | |
| IPQA 9 | Η εξάρτηση επηρεάζει αρνητικά τον τρόπο που με βλέπουν οι άλλοι | -.505 | 1.56 | .671 | |
| Προσωπικός έλεγχος | 0.44 | ||||
| IPQA 13 | Οι πράξεις μου μπορούν να καθορίσουν αν θα βελτιωθεί ή θα χειροτερέψει | .866 | 4.18 | .953 | |
| IPQA 23 | Τίποτα δεν μπορεί να γίνει για να βοηθήσει στην εξάρτηση | -.732 | 1.78 | .890 | |
| IPQA 27 | Δεν μπορώ να δώσω κανένα νόημα στην ύπαρξη της εξάρτησης | -.495 | 3.04 | 1.340 | |
| IPQA 4 | H εξάρτηση περνάει γρήγορα | -.475 | 1.93 | 1.094 | |
Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2, οι περισσότεροι παράγοντες φάνηκαν να έχουν μέτρια και καλή αξιοπιστία, εκτός από τον «προσωπικό έλεγχο», που είχε μη αποδεκτή. Επιπλέον, οι μόνοι παράγοντες που τα ερωτήματα συμπίπτουν με το αρχικό IPQ-R ήταν ο παράγοντας «Οξεία/Χρόνια χρονική πορεία της εξάρτησης», ενώ οι συναισθηματικές αναπαραστάσεις αποτέλεσαν δυο παράγοντες: ο ένας αφορούσε συναισθήματα προσανατολισμένα στη στενοχώρια και τη θλίψη και ο δεύτερος στο φόβο και το θυμό. Τέλος, προέκυψε μια νέα κατηγορία που ονομάστηκε αποθάρρυνση (demoralization) και περιέχει ουσιαστικά αντικρουόμενες τοποθετήσεις για την εξάρτηση.
Αναπαραστάσεις των επαγγελματικών υγείας
Προκειμένου να ελεγχθεί η υπόθεση 2 και ακολουθώντας τη μεθοδολογία των Moss-Morris et al. (2002), εξετάστηκε η δομή των αναπαραστάσεων των επαγγελματιών σχετικά με την εξάρτηση, με τη μέθοδο κυρίων συνιστωσών (Principal Component Analysis). Ο δείκτης Kaiser-Meyer-Olkin (ΚΜΟ) ήταν 0.659 και το τεστ σφαιρικότητας του Bartlett ήταν στατιστικά σημαντικό (χ²= 1585.370, p < 0.001). Οι 38 ερωτήσεις του IPQ-R στην πρώτη παραγοντική ανάλυση (PCA1), ενώ η υποκλίμακα «ταυτότητα ασθένειας» εξαιρέθηκε από την ανάλυση, εφόσον δεν αφορούσε στους επαγγελματίες. Έξι ερωτήσεις (1, 4, 11, 24, 25, 31 και 32) είχαν τιμές μικρότερες του 5 και διαγράφηκαν. Οι υπολειπόμενες 32 ερωτήσεις, έδωσαν μία δομή 8 παραγόντων (Πίνακας 3), οι οποίοι εξηγούν το 58% της συνολικής διακύμανσης.
Πίνακας 3. Δομή παραγόντων και φορτίσεις ερωτημάτων ανά παράγοντα της κλίμακας αναπαραστάσεων των επαγγελματιών υγείας
| Φορτίσεις | Μ/Ο | ΤΑ | α | ||
| Συναισθηματικές αναπαραστάσεις | 0,80 | ||||
| IPQA33 | Θλίβομαι όταν σκέπτομαι την εξάρτηση | .951 | 3.39 | 1.055 | |
| IPQA37 | Στεναχωριέμαι όταν σκέφτομαι την εξάρτηση | -.951 | 2.61 | 1.062 | |
| IPQA 35 | Με κάνει και νιώθω θυμωμένος | .870 | 2.84 | 1.032 | |
| IPQA 38 | H εξάρτηση με κάνει και νιώθω φοβισμένος | .771 | 2.50 | 1.032 | |
| IPQA 34 | Με κάνει και νιώθω αναστατωμένος | .706 | 2.75 | 1.085 | |
| Συνέπειες | 1.18 | ||||
| IPQA7 | H εξάρτηση έχει αρνητικές συνέπειες | .839 | 4.63 | .525 | |
| IPQA 6 | Η εξάρτηση είναι σοβαρή κατάσταση για την υγεία | -.804 | 1.50 | .558 | |
| IPQA 8R | Η εξάρτηση δεν επηρεάζει πολύ την ζωή μου | .771 | 4.65 | .497 | |
| IPQA 9R | Η εξάρτηση επηρεάζει αρνητικά τον τρόπο που με βλέπουν οι άλλοι | -.721 | 1.71 | .680 | |
| IPQA10 | Έχει σοβαρές οικονομικές συνέπειες | .676 | 4.36 | .523 | |
| Έλεγχος μέσω θεραπείας | 0.580 | ||||
| IPQA 18R | Η εξάρτηση βελτιώνεται με το πέρασμα του χρόνου | .727 | 4.00 | .928 | |
| IPQA 21 | Τα αρνητικά αποτελέσματα μπορούν να αποφευχθούν με τη θεραπεία | .629 | 4.02 | .526 | |
| IPQA 19R | Πολύ λίγα μπορούν να γίνουν για να βελτιωθεί η εξάρτηση | .597 | 4.38 | .660 | |
| IPQA22 | H θεραπεία είναι αποτελεσματική | .564 | 4.09 | .676 | |
| Κατανόηση ασθένειας | 0.772 | ||||
| IPQA 27 | Δεν μπορώ να δώσω κανένα νόημα | -.814 | 3.94 | .793 | |
| IPQA 14 | H πορεία εξαρτάται από μένα | .780 | 3.53 | .972 | |
| IPQA 29 | Τα συμπτώματα έχουν διακυμάνσεις | .414 | 3.27 | .903 | |
| Αποθάρρυνση | 0.721 | ||||
| IPQA20 | Η θεραπεία μπορεί να είναι αποτελεσματική | .780 | 1.64 | .623 | |
| IPQA 5 | Την εξάρτηση θα την έχω για το υπόλοιπο της ζωής μου | .765 | 2.08 | .841 | |
| IPQA23 | Τίποτα δεν μπορεί να γίνει | .749 | 1.44 | .638 | |
| Προσωπικός έλεγχος | 0.732 | ||||
| IPQA 17R | Οι πράξεις μου δεν έχουν επίδραση που θα οδηγήσει η εξάρτηση | -.716 | 1.73 | .662 | |
| IPQA 15R | Τίποτα από όσα κάνω δεν θα επηρεάσουν την εξάρτηση | .708 | 4.20 | .725 | |
| IPQA 13 | Οι πράξεις μου μπορούν να καθορίσουν αν θα βελτιωθεί ή θα χειροτερέψει | .662 | 4.08 | .655 | |
| Οξεία/Χρόνια χρονική πορεία της εξάρτησης | 1.307 | ||||
| IPQA 2 | Η εξάρτηση είναι μόνιμη παρά προσωρινή | .764 | 3.32 | .977 | |
| IPQA 3 | H εξάρτηση διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα | -.666 | 2.26 | .795 | |
| Προσωπικός έλεγχος 2 | 0.455 | ||||
| IPQA12 | Υπάρχουν πολλά που μπορώ να κάνω | .809 | 3.92 | .740 | |
| IPQA28 | Έχω μια ξεκάθαρη εικόνα της πορείας της εξάρτησης | .573 | 3.73 | .846 | |
Όπως δείχνει ο Πίνακας 3, στους επαγγελματίες προέκυψε μια δομή διαφορετική, τόσο από την αντίστοιχη δομή στους εξαρτημένους, όσο και από αυτή του αρχικού IPQ-R. Ωστόσο, υπήρξε ταύτιση ερωτημάτων στις συναισθηματικές αναπαραστάσεις, τον προσωπικό έλεγχο και την Οξεία/Χρόνια χρονική πορεία της εξάρτησης, ενώ στις συνέπειες συμπεριλήφθηκε μια ερώτηση από άλλον παράγοντα. Ο Προσωπικός έλεγχος στους επαγγελματίες διαμόρφωσε δυο παράγοντες. Επιπλέον, προκύπτει ο παράγοντας της αποθάρρυνσης (demoralization), που περιέχει την αίσθηση της ματαιότητας και του αισθήματος της αβοηθησίας, ότι δηλαδή το πρόβλημα της εξάρτησης δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί, εντοπίστηκε και στους επαγγελματίες. Οι περισσότεροι παράγοντες του ερωτηματολογίου φάνηκαν να έχουν μέτρια και καλή αξιοπιστία, εκτός από τον προσωπικό έλεγχο που είχε μη αποδεκτή αξιοπιστία
Διαφορές αναπαραστάσεων της εξάρτησης και των αιτιών της μεταξύ χρηστών και επαγγελματιών υγείας
Προκειμένου να διερευνηθεί εάν οι δύο ομάδες διαφοροποιούνται ως προς τις αναπαραστάσεις της εξάρτησης και των αιτιών της, εφαρμόστηκε το T-Test κριτήριο (Πίνακες 4 και 5).
Πίνακας 4. Διαφορές στις αναπαραστάσεις της εξάρτησης μεταξύ χρηστών και επαγγελματιών υγείας
| ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ | Mean DF | TEST VALUE | Sig. (2-tailed) |
| Οξεία/χρόνια χρονική πορεία | 3.84 | 17.35 | .000 |
| Κυκλικότητα | -2.24 | 13.81 | .000 |
| Συνέπειες | .40 | 20.84 | .001 |
| Προσωπικός έλεγχος | -.98 | 21.88 | .000 |
| Έλεγχος θεραπείας | -.97 | 16.55 | .000 |
| Κατανόηση ασθένειας | .17 | 15.11 | .226 |
| Συναισθηματικές αναπαραστάσεις | -3.40 | 19.32 | .000 |
Όπως δείχνει ο Πίνακας 4, οι αναπαραστάσεις των χρηστών στις υπο-κλίμακες «οξεία/χρόνια χρονική πορεία», «κυκλικότητα», «συνέπειες», «προσωπικός έλεγχος», «έλεγχος μέσω θεραπείας» και «συναισθηματικές αναπαραστάσεις» διαφέρουν σε στατιστικώς σημαντικό επίπεδο από τις αντίστοιχες αναπαραστάσεις των επαγγελματιών.
Αναφορικά με τις αιτίες (causes) της εξάρτησης, βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ χρηστών και επαγγελματιών υγείας.
Πίνακας 5. Αναπαραστάσεις αιτιών (causes) χρηστών και επαγγελματιών υγείας
| ΑΙΤΕΣ | Βαθμοί ελευθερίας | t | 95% Διάστημα Εμπιστοσύνης | p | |
| Χαμηλό | Υψηλό | ||||
| Στρες | 100 | -3.193 | -.2565 | -.0599 | 0.002 |
| Κληρονομικότητα | 100 | -5.833 | -.5307 | -.2613 | 0.000 |
| Μικρόβιο/Ιός | 100 | 4.885 | .2058 | .4873 | 0.000 |
| Δίαιτα/διατροφή | 99 | -2.797 | -.2665 | -.0453 | 0.006 |
| Κακοτυχία | 100 | 2.863 | .57074 | .05679 | 0.005 |
| Αρνητικές σκέψεις για ζωή | 100 | -5.262 | -.4115 | -.1861 | 0.000 |
| Φόρτος εργασίας | 100 | -4.917 | -.4813 | -.2046 | 0.000 |
| Αλκοόλ | 100 | -5.507 | -.4310 | -.2027 | 0.000 |
| Κάπνισμα | 100 | -3.781 | -.3925 | -.1223 | 0.000 |
| Τραύμα στο κεφάλι | 100 | -3.786 | -.4189 | -.1308 | 0.000 |
Όπως φαίνεται στον Πίνακα 5, οι αναπαραστάσεις των χρηστών στους παράγοντες στρες, δίαιτα-διατροφή, κακοτυχία, κληρονομικότητα, αρνητικές σκέψεις για ζωή, φόρτος εργασίας, αλκοόλ – κάπνισμα, τραύμα στο κεφάλι της κλίμακας αναπαραστάσεως αιτιών διαφέρουν σε στατιστικώς σημαντικό επίπεδο από τις αναπαραστάσεις των επαγγελματιών για τους ίδιους παράγοντες. Η πιθανότητα το αποτέλεσμα αυτό να έχει προέλθει από τυχαίους παράγοντες είναι ουσιαστικά μηδενική.
Στον Πίνακα 6 παρουσιάζονται συμπληρωματικά, τα συγκριτικά αποτελέσματα μεταξύ των δυο ομάδων, τα οποία προέκυψαν μετά από ομαδοποίηση των απαντήσεών τους στην ανοιχτή ερώτηση, για τις αιτίες της εξάρτησης.
Πίνακας 6. Κατανομή απαντήσεων παραγόντων αιτιολόγησης της εξάρτησης χρηστών και επαγγελματιών υγείας
| Ομαδοποιημένη Κατηγορία | ΧΡΗΣΤΕΣ | ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ | ||
| Ν | % | Ν | % | |
| Ψυχολογικές αιτίες | 86 | 85.14 | 90 | 88.2 |
| Οικογενειακοί παράγοντες | 60 | 59.4 | 75 | 73.5 |
| Κοινωνικοί παράγοντες | 48 | 47.6 | 47 | 46 |
| Εξωτερικοί/Αστάθμητοι παράγοντες | 10 | 9.9 | 15 | 14.7 |
Όπως δείχνει ο Πίνακας 6, και για τις δύο ομάδες, προέκυψαν τρείς ενιαίες κατηγορίες αιτιών (ψυχολογικές, οικογενειακοί και κοινωνικοί παράγοντες), οι οποίες αναδεικνύονται ως βασικοί αιτιολογικοί παράγοντες και μάλιστα με παρόμοια ποσοστά. Μικρή απόκλιση παρατηρείται στην κατηγορία των οικογενειακών παραγόντων, όπου στους επαγγελματίες εμφάνισε υψηλότερο ποσοστό (73.5%) συγκριτικά με τους χρήστες ουσιών (59.4%).
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Οι εκτιμήσεις των ψυχομετρικών ιδιοτήτων της ελληνικής μετάφρασης του Αναθεωρημένου Ερωτηματολογίου Αντίληψης Εξάρτησης (IPQ-Α) είχαν ικανοποιητικά αποτελέσματα, στην κατεύθυνση της διερεύνησης και της πιλοτικής προσαρμογής. Η κλίμακα αξιολόγησης των αναπαραστάσεων της εξάρτησης στους χρηστών έδειξε ικανοποιητική αξιοπιστία παραγόντων, παρόλο που εμφανίστηκαν διαφοροποιήσεις από το αρχικό ερωτηματολόγιο (IPQ-R), αλλά και το αντίστοιχο (IPQ-A) στην μελέτη των Μο et al., (2015). Στην παρούσα έρευνα, οι περισσότεροι παράγοντες του ερωτηματολογίου, εκτός από τον προσωπικό έλεγχο, φάνηκαν να έχουν μέτρια και καλή αξιοπιστία. Άλλωστε, ο προσωπικός έλεγχος αποτελεί και τον παράγοντα που εκφράζει την πολυπαραγοντική φύση της εξάρτησης και την σύγχυση που επικρατεί στην αναπαράσταση των εξαρτημένων για τον βαθμό ελέγχου που έχουν στο πρόβλημά τους. Είναι ενδεικτική η φράση «είμαι άρρωστος» που χρησιμοποιείται από πολλούς εξαρτημένους, σε αντιδιαστολή με άλλους χρήστες ουσιών που έχουν την ψευδαίσθηση πλήρους ελέγχου.
Επιπλέον, ο μόνος παράγοντας που τα ερωτήματα συμπίπτουν με το αρχικό IPQ-R είναι η «Οξεία/Χρόνια χρονική πορεία» της εξάρτησης, ενώ οι «συναισθηματικές αναπαραστάσεις» αποτέλεσαν δυο διακριτούς παράγοντες: ο ένας αφορούσε συναισθήματα προσανατολισμένα στη στενοχώρια και τη θλίψη και ο δεύτερος στο φόβο και το θυμό. Αυτό καταδεικνύει και την διττή διάσταση της εξάρτησης, που κινείται στο δίπολο καταθλιπτικών συμπεριφορικών εκδηλώσεων, από την μια μεριά και επιθετικών και βίαιων από την άλλη, (Δουζένης, 2004). Τέλος, οι αναπαραστάσεις των χρηστών, εμπεριέχουν μια νέα κατηγορία που ονομάστηκε «αποθάρρυνση» (demoralization) και συμπεριλαμβάνει ουσιαστικά αντικρουόμενες τοποθετήσεις για την εξάρτηση. Η αντίστοιχη διάσταση εντοπίστηκε και σε αντίστοιχη μελέτη των Ayu et al. (2016b) και ενσωματώθηκε στην προσαρμογή για την εξάρτηση (IPQ-A).
Στους επαγγελματίες υγείας που ασχολούνται με την εξάρτηση προέκυψε μια διαφορετική δομή στις αναπαραστάσεις τους, τόσο σε σχέση με αυτή στους χρήστες, όσο και με αυτή του αρχικού IPQ-R. Ωστόσο, έχουμε ταύτιση στις συναισθηματικές αναπαραστάσεις, τον προσωπικό έλεγχο και την Οξεία/Χρόνια χρονική πορεία της εξάρτησης, ενώ στις συνέπειες συμπεριλήφθηκε μια ερώτηση από άλλον παράγοντα. Ο προσωπικός έλεγχος στους επαγγελματίες φάνηκε να εμπεριέχει δυο παράγοντες. Επιπλέον, προκύπτει και στους επαγγελματίες ο παράγοντας της αποθάρρυνσης (demoralization), που περιέχει την αίσθηση της ματαιότητας και του αισθήματος της αβοηθησίας, ότι δηλαδή το πρόβλημα της εξάρτησης δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί. Όσον αφορά στις αναπαραστάσεις των αιτιών της εξάρτησης, στους επαγγελματίες, η παραγοντική ανάλυση αντανακλά επίσης μία διαφορετική δομή από εκείνη του αρχικού ερωτηματολογίου, αλλά και από την αντίστοιχη των χρηστών.
Οι δυο υπο-ομάδες του δείγματος (εξαρτημένοι-επαγγελματίες) διέφεραν στα περισσότερα στοιχεία των αναπαραστάσεων. Εξαίρεση υπήρξε στην κατανόηση ασθένειας, όπου δεν εμφανίστηκε διαφοροποίηση. Η κατανόηση της εξάρτησης εμπεριέχεται, με κάποιο τρόπο, σε μια ενιαία αναπαράσταση και για τις δυο υπο-ομάδες, καθώς συνδέεται με την αναπαράσταση της ταυτότητας που βρέθηκε να έχει σημαντική εσωτερική συνοχή και στις δυο υποομάδες.
Τέλος, μέσω της ανοιχτής ερώτησης για τις αιτίες της εξάρτησης μορφοποιήθηκαν τρείς ψυχοκοινωνικές κατηγορίες (ψυχολογικοί παράγοντες, οικογενειακοί και κοινωνικοί παράγοντες) που εμφάνισαν ομοιόμορφη κατανομή και στις δυο υπο-ομάδες. Αυτό αναδεικνύει ξεκάθαρα τη ψυχοκοινωνική αιτιολόγηση για την εξάρτηση στην αντίληψη των εξαρτημένων και των επαγγελματιών, αλλά και την χρησιμότητα ποιοτικής διερεύνησης για τις ιδιαίτερες πτυχές του προβλήματος της εξάρτησης. Η αιτιολόγηση της εξάρτησης είναι πολυδιάστατη και δεν προσδιορίζεται ξεκάθαρα σαν ασθένεια, ούτε στην αντίληψη των εξαρτημένων, ούτε των επαγγελματιών υγείας αλλά ούτε και του κοινωνικού συνόλου (Lettieri, 1985).
Σημαντική διαπίστωση είναι ότι οι αναπαραστάσεις των αιτιών που προέκυψαν στην παρούσα έρευνα, ανταποκρίνονται στις θεωρητικές κατηγοριοποιήσεις των αναπαραστάσεων της διεθνούς βιβλιογραφίας. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση των αιτιών ως σταθερές – μη σταθερές, εσωτερικές – εξωτερικές, ελέγξιμες – μη ελέγξιμες και παγκόσμιες – ειδικές, που προτείνουν οι Weiner (1986) και οι Hagger et al. (2017), είναι εμφανές ότι οι αιτιάσεις που περιλαμβάνονται στους παράγοντες «ψυχολογικές αιτιάσεις» και «αιτιάσεις συμπεριφοράς» είναι εσωτερικές, ελέγξιμες, ειδικές και μη σταθερές, ενώ οι αιτιάσεις που περιλαμβάνονται στους παράγοντες «αστάθμητοι παράγοντες», «παράγοντες κινδύνου» και «ανοσία» είναι εξωτερικές, μη ελέγξιμες, παγκόσμιες και σταθερές. Το γεγονός ότι, συνολικά, στους εξαρτημένους, με μεγαλύτερη συχνότητα, προσδιορίζονται σαν αιτίες οι ψυχολογικές αιτιάσεις, οι οικογενειακοί παράγοντες και οι κοινωνικοί παράγοντες εκφράζει μια αντίληψη δυσλειτουργικής σχέσης του ατόμου με τον εαυτό του και το κοινωνικό του πλαίσιο, άρα είναι αιτίες εσωτερικές, ελέγξιμες, ειδικές και μη σταθερές, ενώ στο τέλος βρίσκονται οι εξωτερικοί/αστάθμητοι παράγοντες, που είναι αιτίες εξωτερικές, μη ελέγξιμες, και σταθερές. Επιπλέον, έχει προταθεί ότι άτομα που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας και θεωρούν ότι η θεραπεία δεν θα επιφέρει την ίαση στην περίπτωσή τους, μάλλον δεν έχουν σταθερές αποδόσεις αιτιών (Γιαννούση, 2010).
Η αποτύπωση των αιτιών στους εξαρτημένους αναδεικνύει, μέσα από ένα πρίσμα αυτοαντίληψης και αυτοαναφοράς, τον ψυχοκοινωνικό παράγοντα σαν βασική αιτία, και όχι τον βιολογικό. Αντίστοιχη διάρθρωση υπάρχει και στους επαγγελματίες υγείας. Η πληροφορία αυτή είναι προφανώς ιδιαίτερα σημαντική σε κλινικό επίπεδο, καθώς προσανατολίζει την θεραπευτική παρέμβαση σε ένα μοντέλο που εμπεριέχει την ψυχοκοινωνική αποκατάσταση, αλλά ταυτόχρονα είναι χρήσιμή και στο σχεδιασμό πολιτικών υπηρεσιών που αναφέρονται στην αντιμετώπιση της εξάρτησης.
Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας, έδειξαν ότι οι εξαρτημένοι από ουσίες και οι επαγγελματίες υγείας, αναπτύσσουν αναπαραστάσεις της εξάρτησης που διαφέρουν μεταξύ τους στη δομή, αλλά και με σημεία σύγκλισης, υποδηλώνοντας ένα χαρακτηριστικό προφίλ αναπαραστάσεων της εξάρτησης, με αρκετά αντιφατικά σημεία, που προκύπτουν από τον συνδυασμό ότι το εργαλείο (IPQ-R) είναι προσανατολισμένο περισσότερο σε σωματικές ασθένειες, παρά σε ψυχοκοινωνικά προβλήματα, αλλά και από την πολυπαραγοντική φύση της εξάρτησης ως προς την αιτιολόγηση και την συμπτωματολογία της.
Από τη μια πλευρά, οι χρήστες αναγνωρίζουν τις αρνητικές συνέπειες της εξάρτησης και ενώ δεν ανησυχούν ιδιαίτερα, θεωρούν ότι έχει απρόβλεπτη πορεία, στην οποία μπορούν να ασκήσουν προσωπικό έλεγχο, ωστόσο νιώθουν εξαιρετικά συναισθηματικά επιβαρυμένοι. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν συνδέουν άμεσα την εξάρτηση με τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζουν και ενώ θεωρούν ότι περνάει γρήγορα, σε ένα θεωρητικό επίπεδο, στην πραγματικότητα, η αντίληψή τους είναι ότι δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ολοκληρωτικά.
Από την άλλη πλευρά, οι επαγγελματίες ενώ θεωρούν ότι υπάρχουν πολλά που μπορούν να κάνουν για την αντιμετώπιση της εξάρτησης, δεν πιστεύουν ότι μπορούν να την αντιμετωπίσουν ολοκληρωτικά. Η θεραπεία είναι αποτελεσματική στη βελτίωση της εξάρτησης και ως προς αυτό υπάρχουν πολλές παρεμβάσεις που μπορούν να γίνουν. Όπως και στους εξαρτημένους, οι επαγγελματίες δεν θεωρούν την εξάρτηση απευθείας απειλητική για την υγεία, κάτι που είναι -ειδικά για τους επαγγελματίες υγείας – μη αναμενόμενο. Ωστόσο, μια πιθανή εξήγηση, είναι οτι, τα προβλήματα υγείας που προκύπτουν σχετίζονται περισσότερο από τις συμπεριφορές κινδύνου και όχι από το εξαρτητικό σύνδρομο αυτό καθαυτό.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η πολυπλοκότητα του προβλήματος της εξάρτησης από ουσίες φαίνεται να επηρεάζει τη διαμόρφωση των ιδεών, των αντιλήψεων που σχηματίζουν οι εξαρτημένοι και οι επαγγελματίες υγείας, παρά τις επιμέρους διαφοροποιήσεις. Συγκριτικά, οι επαγγελματίες υγείας είναι περισσότερο συγκρατημένοι έως απαισιόδοξοι ως προς την ολοκληρωτική αντιμετώπιση της εξάρτησης, πιστεύοντας όμως στην βελτίωσή της. Από την άλλη μεριά οι χρήστες, όπως είναι αναμενόμενο, έχουν πολύ καλύτερη κατανόηση για το πρόβλημα της εξάρτησης αλλά και μεγάλη συναισθηματική επιβάρυνση, από το βίωμα και τις συνέπειες της εξάρτησης. Επιβεβαιώνεται έτσι αυτό έχει υποστηριχθεί από τους Leventhal, Meyer, & Nerenz (1980) ότι τα άτομα διαμορφώνουν χαρακτηριστικά μοντέλα αναπαραστάσεων για διαφορετικές ασθένειες, παρά το γεγονός ότι οι διαστάσεις των αναπαραστάσεων μπορεί να μην είναι οι ίδιες.
Μία καινοτομία της παρούσας μελέτης είναι η αξιολόγηση των αναπαραστάσεων της εξάρτησης σε χρήστες ουσιών και επαγγελματίες υγείας του χώρου της αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, πράγμα που λείπει σε γενικές γραμμές από τη διεθνή και πολύ περισσότερο από την εγχώρια βιβλιογραφία. Ωστόσο, τελευταία οι ερευνητές προτείνουν τον συνδυασμό των αποτελεσμάτων του ερωτηματολογίου αντίληψης ασθένειας με ποιοτικές έρευνες και αποτελέσματα από συνεντεύξεις, ειδικά όταν αφορά προβλήματα υγείας που έχουν πολύπλοκες διαστάσεις (Γιαννούση, 2010).
Η διερευνητική και πιλοτική αυτή προσπάθεια έδειξε ότι υπάρχει πεδίο εφαρμογής του Μοντέλου Κοινής Λογικής στην εξάρτηση και ότι η χρησιμότητα αφορά τόσο το κλινικό πεδίο όσο και το πεδίο σχεδιασμού και εφαρμογής υπηρεσιών υγείας. Ωστόσο, καταδεικνύεται η ανάγκη ευρύτερης προσαρμογής και στάθμισής του για το συγκεκριμένο πρόβλημα.
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ
Ένας από τους περιορισμούς της παρούσας έρευνας, προκύπτει από την δυσκολία του εννοιολογικού προσδιορισμού της εξάρτησης: είναι η ίδια η φύση του προβλήματος, που δεν είναι αμιγώς και ευκρινώς ιατρικό στην συνείδηση των ατόμων (εξαρτημένων και επαγγελματιών), οπότε και δύσκολο να διερευνηθεί με ένα εργαλείο που επικεντρώθηκε σε ασθένειες. Αυτός ο περιορισμός εντοπίστηκε και σε μελέτες που αφορούσαν ψυχιατρικές ασθένειες (Chan & Mak, 2015). Ως προς αυτό χρειάζονται πιο εξειδικευμένες προσαρμογές με ποιοτικές έρευνες που θα προσδιορίζουν τις κατευθύνσεις και την περιγραφή των αναπαραστάσεων της εξάρτησης. Εντούτοις, είναι ενθαρρυντικές οι ενδείξεις των περιορισμένων ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί, ως προς τη χρησιμότητα και την εφαρμογή του μοντέλου της κοινής λογικής στην εξάρτηση.
Ένας άλλος περιορισμός προέκυψε από τον μικρό αριθμό των συμμετεχόντων, χρηστών και επαγγελματιών. Ειδικά στους επαγγελματίες υγείας δεν υπήρξε εκτεταμένη εκπροσώπηση από όλο το φάσμα των ειδικοτήτων (μεγαλύτερη εκπροσώπηση κοινωνικών επιστημόνων από ιατρονοσηλευτικό προσωπικό) με αποτέλεσμα να περιορίζεται η διασπορά των απόψεων.
Προτείνεται για μελλοντική έρευνα η διερεύνηση του μοντέλου της κοινής λογικής και των αναπαραστάσεων με παράλληλη ποιοτική έρευνα που θα προσαρμόζει πιο εξειδικευμένα τις διατυπώσεις των αναπαραστάσεων όλων των κλιμάκων για τις ιδιαιτερότητες της εξάρτησης. Άλλωστε αυτό προτείνεται και από τους κατασκευαστές του ερωτηματολογίου, (Leventhal, Meyer, & Nerenz, 1980).
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Δεδομένου ότι το πεδίο των αναπαραστάσεων της εξάρτησης είναι άγονο στην Ελλάδα, η ποιοτική έρευνα προκειμένου να αναδειχθούν οι τυχόν ιδιαίτερες αναπαραστάσεις στο πεδίο της δομής, της ταυτότητας και των αιτιών στον πληθυσμό των εξαρτημένων και των επαγγελματιών, είναι μια πρόταση για μελλοντική έρευνα. Παράλληλα, προτείνεται σε επίπεδο διερεύνησης η πιο εκτεταμένη κάλυψη στους επαγγελματίες υγείας με ενσωμάτωση μεγαλύτερου αριθμού από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό από περισσότερες μονάδες υγείας, ενώ χρήσιμη θα ήταν και μια μελέτη που θα εξετάζει τις αναπαραστάσεις τη εξάρτησης στο οικογενειακό και ευρύτερα κοινωνικό περιβάλλον αλλά και σε πρώην εξαρτημένους, καθώς φαίνεται να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο πρόβλημα.
Η συστηματική παρακολούθηση των παραγόντων που σχετίζονται με τις αντιλήψεις των χρηστών και των επαγγελματιών, κρίνεται ως πολύ σημαντική, καθώς συμβάλλει πέρα από την κατανόηση του προβλήματος, και στο σχεδιασμό και την εφαρμογή κατάλληλων παρεμβάσεων που μειώνουν την αρνητική αντίληψη που επικρατεί για την εξάρτηση και να ενισχύσει σημαντικές αντιλήψεις που βοηθούν στην θεραπευτική έκβαση και την κοινωνική ενσωμάτωση των εξαρτημένων.
Επιπλέον ιδιαίτερη χρησιμότητα, προκύπτει στην αξιολόγηση κλινικών εφαρμογών και της αποτελεσματικότητας των προγραμμάτων, αλλά και το σχεδιασμό και υλοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων εξειδικευμένων στην αντιμετώπιση της εξάρτησης.
Σε επίπεδο πολιτικών υγείας, αναδεικνύονται πυλώνες πιο εξειδικευμένοι και συγκεκριμένοι που προωθούν εφαρμόσιμα σχέδια δράσης σε επίπεδο πρόληψης, προαγωγής υγείας αλλά και αποκατάστασης και περιορίζουν την αντιφατική και αναποτελεσματική, σε πολλές περιπτώσεις, λειτουργίας υπηρεσιών. Παράδειγμα είναι η σύγχυση που επικρατεί στην αντιμετώπιση της εξάρτησης στην Ελλάδα, με τους φορείς να λειτουργούν αποσπασματικά και αυτόνομα, εφαρμόζοντας «ανταγωνιστικά» μοντέλα στον ίδιο πληθυσμό, χωρίς συμπληρωματικότητα και συνέργεια, ενισχύοντας την αποσπασματική κατανόηση του φαινομένου της εξάρτησης τόσο στους ίδιους τους εξαρτημένους όσο και ευρύτερα στην κοινωνία (στο γνωστό δίπολο αρρώστια – ελεύθερη βούληση).
Βιβλιογραφία
Anagnostopoulos, F., & Spanea, E. (2005). Assessing illness representations of breast cancer: A comparison of patients with healthy and benign controls. Journal of Psychosomatic Research, 58(4):327-334.
Ayu, A.P., De Jong, C.A.J., Pinxten L., & Schellekens, A.F.A. (2016a). Illness Perceptions of Addiction and Substance Use Patterns among Psychology Students. Journal of Child and Adolescent Behavior, 4:279. doi:10.4172/2375-4494.1000279
Ayu, A.P., Dijkstra, B., Golbach, M., De Jong, C., & Schellekens, A. (2016b). Good Psychometric Properties of the Addiction Version of the Revised Illness Perception Questionnaire for Health Care Professionals. PloS One, 11(11).
Brener, L., Hippel, W.V., Hippel, C.V., Resnick, I., & Treloar, C., (2010a). Perceptions of discriminatory treatment by staff as predictors of drug treatment completion: Utility of a mixed methods approach. Drug and Alcohol Review, 29(5):491-7.
Brener, L., Hippel, W.V., Kippax, S., & Preacher, K.J. (2010b). The role of physician and nurse attitudes in the health care of injecting drug users. Substance Use and Misuse, 45(7-8):1007-18.
Chan, R.C.H., & Mak, W.W.S. (2016). Common sense model of mental illness: Understanding the impact of cognitive and emotional representations of mental illness on recovery through the mediation of self-stigma. Psychiatry Research, 246:16-24.
Γιαννούση, Ζ. (2010). Αναπαραστάσεις ασθένειας και επίπεδα κατάθλιψης σε καρκινοπαθείς. διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης σχολή επιστημών υγείας, τμήμα ιατρικής.
Δουζένης, Α., Τσίρκα, Ζ., Βασιλοπούλου, Κ., & Χριστοδούλου, Γ. (2004). Ο ρόλος της σεροτονίνης στη νευροβιολογία της επιθετικότητας. Ψυχιατρική, 15:48-56.
ΕΚΤΕΠΝ (2019). Η Κατάσταση του Προβλήματος των Ναρκωτικών και των Οινοπνευματωδών στην Ελλάδα. Ετήσια Έκθεση 2018, Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης & Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά.
Giannousi, Z., Manaras, I., Georgoulias, V., & Samonis, G. (2010). Illness perceptions in Greek patients with cancer: a validation of the Revised‐Illness Perception Questionnaire, Psycho-Oncology, 19(1):85-92.
Hagger, M., & Orbell S. (2003). A meta-analytic review of the common-sense model of illness representations. Psychology & Health, 18(2):141-148.
Hagger, M.S., Koch, S., Chatzisarantis, N. L. D., & Orbell, S. (2017). The common-sense model of self-regulation: Meta-analysis and test of a process model, Psychological Bulletin, 143(11):1117-1154, doi: 10.1037/bul0000118.
Higbed, L. & Fox, J.R.E. (2010). Illness perceptions in anorexia nervosa: A qualitative investigation. British Journal of Clinical Psychology, 49: 307-325.
Karademas, E.C., Zarogiannos, A. & Karamvakalis, N. (2010). Cardiac patient-spouse dissimilarities in illness perception: associations with patient self-rated health and coping strategies. Psychology & Health, 25(4):451-63.
Lettieri, D.J. (1985). Drug abuse: A review of explanations and models of explanation. Advances in Alcohol & Substance Abuse, 4(3-4), 9–40.
Leventhal, H., Leventhal E.A., Cameron L., (2001). Representations, procedures and affect in self-regulation: A perceptual – cognitive model. In: Α. Baum, Τ.Α. Renenson, J.E. Singer (Eds). Handbook of Health Psychology. Mahwah: NJ:Erlbaum, 19-48.
Leventhal, H., Leventhal, E.A., & Contrada R.J. (1998). Self-regulation, health, and behavior: A perceptual-cognitive approach. Psychology & Health, 13(4):717–33.
Leventhal, H., Meyer, D., & Nerenz, D. (1980). The common sense model of illness danger. In: S. Rachman (ed). Medical Psychology Vol II. New York: Pergamon Press, 7-30.
Lobban, F., Barrowclough, C., Jones, S., (2003). A review of the role of illness models in severe mental illness. Clinical Psychology Review, 23:(2), 171–196.
Marcos, Y.Q., Cantero, M.C.T., Escobar, C.R., & Acosta, G.P., (2007). Illness perception in eating disorders and psychosocial adaptation. European Eating Disorders Review, 15:(5), 373–384.
Mo P.K.H., Lau, J.T.F. Man Cheng, Κ., Mak, W.W.S., Gu, J., Wu, A.M.S. & Li J. (2015). Investigating the Factor of the illness Perception Questionnaire-Revised for substance dependence among injecting users in China. Drug and Alcohol Dependence, 148:195-202.
Moss-Morris, R., Weinman, J., Petrie, K.J., Horne, R., Cameron, L., & Buick D., (2002). The revised Illness Perception Questionnaire (IPQ-R). Psychology & Health, 17(1):1-16.
O’Neill, E.S. (2002). Illness representations and coping of women with chronic obstructive pulmonary disease: a pilot study. Heart Lung, 31(4):295-302.
Petrie, K.J., Cameron, L.D., Ellis, C.J., Buick, D.L. & Weinman, J. (2002). Changing illness perceptions following myocardial infarction: An early intervention randomized controlled trial. Psychosomatic Medicine, 64: 580–586.
Petrie, K.J., Broadbent, E., & Kydd, R. (2008). Illness perceptions in mental health: Issues and potential applications. Journal of Mental Health, 17(6):559-564.
Richardson, E.M., Schüz, N., Sanderson, K., Scott, J.L., & Schüz, B. (2017). Illness representations, coping, and illness outcomes in people with cancer: a systematic review and meta‐analysis. Psycho‐Oncology; 26:724–737.
Rozema, H., Völlink, T., & Lechner, L. (2009). The role of illness representations in coping and health of patients treated for breast cancer. Psycho-Oncology. 18(8):849-57.
Skapinakis, P., Bellos, S., Oikonomou, A., Dimitriadis, G., Gkikas, P., Perdikari, E., & Mavreas, V. (2020). Depression and Its Relationship with Coping Strategies and Illness Perceptions during the COVID-19 Lockdown in Greece: A Cross-Sectional Survey of the Population. Depression Research and Treatment, 1-11.
Solmaz, N., Ilhan, N., & Bulut, H.M. (2020). The effect of illness perception on life quality in psoriasis patients. Psychology, Health & Medicine, 16:1-13.
Subramaniam, M., Abdin, E., Jeyagurunathan, Α., Chang, S., Samari, E., Shafie, S.M, …. & Ann Chong, S. (2018). Exploration of illness perception among patients with mental illness in a multi-ethnic Asian sample. Psychiatry Research, 267:516-527.
Tiemensma, J., Gaab, E., Voorhaar, M., Asijee, G., & Kaptein, A. A. (2016). Illness perceptions and coping determine quality of life in COPD patients. International Journal of Chronic Obstructive Pulmonary Disease, 11, 2001–2007.
Ulus, Y., Tander, B., Akyol, Y., Terzi, Y., Zahiroğlu, Y., Sarisoy, G., Bilgici, A., & Kuru, Ö. (2017). Are Illness Perceptions Associated With Disease Activity or Psychological Well-Being in Rheumatoid Arthritis? A Study With the Evidence of Confirmatory Factor Analysis. Archives of Rheumatology, 32(4):315-324.
Weiner, B. (1986). Attribution, emotion, and action. In R. M. Sorrentino & E. T. Higgins (Eds.), Handbook of motivation and cognition: Foundations of social behavior. Guilford Press, 281–312.
Weinman, J., Petrie, K.J., Moss-Morris, R. & Horne, R. (1996). The illness perception questionnaire: A new method for assessing the cognitive representation of illness. Psychology & Health, 11(3):431-444.
Wittenman, C., Bolks, L., & Hutschemekers, G. (2010). Development of the illness perception questionnaire mental health. Journal of Mental Health, 20(2):115-25.
Wong, Y.J., Tran, K.K., Kim, S.H., Van Horn Kerne, V., & Calfa, N.A., (2010). Asian Americans’ lay beliefs about depression and professional help seeking. Journal of Clinical Psychology, 66:(3), 317–332.
