Μαρία Κουρλή1 & Μαρία Κόνια2
(1) Κοινωνική Λειτουργός – Θεραπεύτρια Οικογένειας, Πρόγραμμα Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας Ο.ΚΑ.ΝΑ., Σοφοκλέους 48, Αθήνα, 10551, 210 5238844, ID: https://orcid.org/0009-0005-0642-6939
email: mkoyrlh@gmail.com
(2) Συστημική και Οικογενειακή Θεραπεύτρια, Τμήμα Πρόληψης Ο.ΚΑ.ΝΑ., Σοφοκλέους 48, Αθήνα, 10551, 210 5237615,
email: m.konia@gmail.com
DOI: 10.57160/KZLQ2083
Παραπομπή σε APA 7th edition:
Περίληψη
Η Θεραπεία Οικογένειας συνιστά όχι μόνο μία μέθοδο δυνητικής συνεισφοράς στην αποτελεσματική παρέμβαση των πλαισίων αντιμετώπισης της τοξικοεξάρτησης, αλλά ένα σημαντικό μέρος κάθε σταδίου της θεραπείας απεξάρτησης, προκειμένου αυτή να επιτυγχάνει θετικά και μόνιμα αποτελέσματα.
Η θεραπευτική προσέγγιση του Προγράμματος Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας του Ο.ΚΑ.ΝΑ. αποτελεί ένα καινοτόμο, πλουραλιστικό μοντέλο οικογενειακής θεραπευτικής προσέγγισης της εξάρτησης, το οποίο εδράζεται στη θεώρηση της εξάρτησης στο πλαίσιο των ενδοοικογενειακών σχέσεων και της οικογενειακής ιστορίας κάθε ξεχωριστού οικογενειακού συστήματος.
Ο φαρμακοκεντρικός χαρακτήρας του Οργανισμού όχι μόνον δεν περιορίζει τους θεραπευτικούς στόχους του Προγράμματος, αλλά, διατηρώντας με όρους ασφάλειας τον «δεσμό της εξάρτησης», επιτρέπει τον συνθετικό επαναπροσδιορισμό της και, τελικά, την αναπλαισίωσή της ως μία ευκαιρία αλλαγής και μία πρόκληση αντιστροφής της παθογόνου ομοιόστασης και διεκδίκησης της οικογενειακής και προσωπικής υγείας και ανάπτυξης.
Λέξεις – Κλειδιά
Οικογενειακή θεραπεία εξάρτησης, οικογενειακή δυσλειτουργία, ιστορία οικογενειακού συστήματος, νοηματοδότηση εξάρτησης, θεραπευτική σχέση, θεραπευτικά μέσα, υποκατάσταση
Εισαγωγή
Το Πρόγραμμα Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας του Ο.ΚΑ.ΝΑ. λειτουργεί στο πλαίσιο των υπηρεσιών του Οργανισμού από το 2008. Ξεκινώντας άτυπα με ολιγάριθμες συνεδρίες συμβουλευτικής γονέων, και λίγο αργότερα με μία συμβουλευτική ομάδα γονέων, σταδιακά εξελίχθηκε σε μία ολοκληρωμένη, πολυπαραγοντική υπηρεσία που απευθύνεται σε όλα τα μέλη της οικογένειας του εξαρτημένου ατόμου, είτε αυτό έχει ενταχθεί σε Μονάδα Υποκατάστασης του Οργανισμού, είτε αναμένει την ένταξή του σε αυτή, είτε δεν έχει λάβει απόφαση θεραπείας.
Η συνεργασία και η σύμπραξη, όλα αυτά τα χρόνια, δύο Θεραπευτριών Οικογένειας διαφορετικής θεωρητικής προσέγγισης και με πολυποίκιλες ακόμη παράλληλες εκπαιδεύσεις, αποτέλεσε το αρχικό έναυσμα, τη διαρκή πρόκληση αλλά και την πηγή ανατροφοδότησης για τη δημιουργία, τη σταδιακή διαμόρφωση και την ανάπτυξη ενός θεραπευτικού πλαισίου, που στοχεύει να αξιοποιήσει και να ανακατευθύνει τη σημαντική αθροιστική δύναμη της οικογένειας προς όφελος της θεραπείας απεξάρτησης αλλά και της εξέλιξης όλων των οικογενειακών μελών. Η σύμπραξη αυτή μας παρείχε μία πλούσια και πολυδιάστατη φαρέτρα γνωστικών εφοδίων και εργαλείων, και μας βοήθησε να χαρτογραφήσουμε μία καινοτόμα περιοχή στον θεραπευτικό χώρο, διατηρώντας, ωστόσο, πάντοτε μία στάση ενσυναίσθησης, σεβασμού και αποδοχής προς κάθε άνθρωπο που συναντήσαμε και κάθε ιστορία που ακούσαμε. Αυτά τα χαρακτηριστικά της πλουραλιστικής ευελιξίας στην εφαρμογή των τεχνικών και της ανθρωποκεντρικής ηθικής στην προσέγγιση των οικογενειών ήταν εκείνα που μας προσέφεραν την ευκαιρία να εμβαθύνουμε στις θεραπευτικές υποθέσεις και να προσπαθήσουμε να συνθέσουμε τις θεραπευτικές τεχνικές, επιδιώκοντας να προσεγγίσουμε το φαινόμενο της τοξικοεξάρτησης με τρόπο ολιστικό, έτσι ώστε να κατανοήσουμε τους αλυσιδωτούς κρίκους των αιτίων της και να σχεδιάσουμε εστιασμένες, κατάλληλες και αποτελεσματικές θεραπευτικές παρεμβάσεις. Μετά από όλα αυτά τα χρόνια εργασίας, έχει πλέον διαμορφωθεί ένα καινοτόμο μοντέλο Οικογενειακής Θεραπευτικής Προσέγγισης της Εξάρτησης, το οποίο, απ’ όσο τουλάχιστον γνωρίζουμε, δεν εφαρμόζεται σε κανένα Θεραπευτικό Πρόγραμμα σε όλο τον ελληνικό χώρο.
Σκοπός του άρθρου αυτού είναι να μεταφέρουμε, σε αδρές γραμμές, την εικόνα της εργασίας με τις οικογένειες, να αποτυπώσουμε το σκεπτικό πάνω στο οποίο σχεδιάζονται οι θεραπευτικές παρεμβάσεις, να παρουσιάσουμε τα εργαλεία που χρησιμοποιούνται, και γενικότερα να σκιαγραφήσουμε τον τρόπο με τον οποίο το Πρόγραμμα έχει αναπτυχθεί, ώστε να στηρίζει μεθοδικά και εστιασμένα κάθε οικογένεια που προσπαθεί να διαχειριστεί αποτελεσματικά το ευρύ φάσμα των προβλημάτων που σχετίζονται με την τοξικοεξάρτηση.
Πώς νοηματοδοτείται η Τοξικοεξάρτηση;
Όλες οι δράσεις του Προγράμματος εδράζονται θεωρητικά στη Συστημική Οικογενειακή Θεραπεία και την Οικογενειακή Προσέγγιση των Ανοικτών Συστημάτων. Ταυτόχρονα, αξιοποιούν στοιχεία από Ψυχοδυναμικές και Συμπεριφοριστικές Προσεγγίσεις.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η εξάρτηση ορίζεται ως μία δέσμη γνωσιακών, συμπεριφοριολογικών και φυσιολογικών συμπτωμάτων που υποδηλώνουν ότι το άτομο έχει μειωμένο έλεγχο της χρήσης ψυχοδραστικών ουσιών και συνεχίζει την πρόσληψη της ουσίας παρά τις δυσμενείς συνέπειες.
Σύμφωνα με τη Συστημική θεώρηση, η εξάρτηση προσεγγίζεται ως σύμπτωμα των δυσλειτουργικών ενδοοικογενειακών σχέσεων, και, συνεπώς, η συνολική εικόνα του οικογενειακού πλαισίου συμβάλλει τόσο στην κατανόηση της γένεσης και της δομής της εξάρτησης, όσο και στη διαμόρφωση και την εφαρμογή του κατάλληλου θεραπευτικού σχεδιασμού αντιμετώπισής της.
Παράλληλα, σύμφωνα με την Οικογενειακή Προσέγγιση των Ανοικτών Συστημάτων, η αξιολόγηση και, ακολούθως, η τροποποίηση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της οικογένειας, όπως η δομή ισχύος, η διαφοροποίηση, η επικοινωνία, η σχέση, η αίσθηση πραγματικότητας, το συναίσθημα, η στάση προς την αλλαγή και την απώλεια, και η αξιοποίηση υποστηρικτικών δικτύων διαμορφώνουν ένα ξεκάθαρο πλάνο θεραπευτικών παρεμβάσεων, που στοχεύουν στην αναστροφή των δυσλειτουργικών παραγόντων που σχετίζονται με την εμφάνιση και τη διατήρηση του συμπτώματος της εξάρτησης.
Έτσι, η ατομική, προβληματική και διαταραγμένη, εξαρτητική συμπεριφορά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο οικογενειακής δυσλειτουργίας, που περιλαμβάνει στοιχεία, όπως:
– άκαμπτη ή χαοτική δομή, με συμμαχίες, τρίγωνα και αποκλεισμούς
– μη ικανοποιητική λειτουργία του συζυγικού-γονεϊκού υποσυστήματος, με εσωστρέφεια, συγκρούσεις και απουσίες
– αδύναμες ταυτότητες, που συγχωνεύονται ή αποκόπτονται
– ασαφή ή στεγανοποιημένη επικοινωνία
– εναντιωματική και δύσπιστη σχέση
– άρνηση ή διαστρέβλωση της πραγματικότητας
– συναισθήματα εχθρότητας και απελπισίας ή υποταγής και συρρίκνωσης
– ανικανότητα ή δυσκολία αντιμετώπισης της αλλαγής, απομόνωση και καταφυγή στη φαντασία.
Σε αυτή τη συνθετική θεωρητική βάση, προστίθεται μία ακόμη παράμετρος, που η κλινική εμπειρία υπέδειξε ως ιδιαιτέρως σημαντική: Πέραν του πολυδιάστατου πλέγματος των ενδοοικογενειακών σχέσεων της τρέχουσας οικογένειας, η εξάρτηση συσχετίζεται και με γεγονότα που έρχονται από το παρελθόν του οικογενειακού δέντρου. Επαναλαμβανόμενα δυσλειτουργικά μοτίβα σχέσεων και ρόλων, επαναλαμβανόμενα εσφαλμένα πρότυπα συμπεριφοράς και επικοινωνίας, καθώς και επαναλαμβανόμενα έντονα ψυχοπιεστικά γεγονότα, που μπορούν να αναγνωσθούν στην διαγενεακή ιστορία της οικογένειας, συνδέονται με αόρατα αλλά ισχυρά νήματα με την εξάρτηση που εκδηλώνεται στον παρόντα χρόνο. Ψυχικές διαταραχές, αιφνίδιες απώλειες, παραβιάσεις, κακοποιήσεις, εγκαταλείψεις, συγκαλύψεις μυστικών και άλλα κρίσιμα συμβάντα της ζωής των προγόνων διατρέχουν τις γενιές σπέρνοντας καθηλωτικά ελλείμματα, βαθιά τραύματα και συναισθήματα πόνου, φόβου, ενοχής, προδοσίας, απόρριψης, οργής και θλίψης. Όσο όλα αυτά τα επιβαρυντικά γεγονότα μένουν στο παρασκήνιο, δεν αποκαλύπτονται και δεν επεξεργάζονται, τόσο «στοιχειώνουν» τα πρόσωπα, «νοθεύουν» τις σχέσεις και «στερεοποιούνται» σε ένα βαρύ φορτίο που, προσπαθώντας να αποκαλυφθεί, εκφράζεται υπόκωφα αλλά καθοριστικά μέσω της εξάρτησης.
Όπως γίνεται φανερό, ο θεωρητικός προσανατολισμός του Προγράμματος Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας, αποφεύγοντας επιφανειακές ερμηνείες και περιοριστικές εστιάσεις, προσεγγίζει το φαινόμενο της εξάρτησης επιδιώκοντας να εμπεριέξει και πολυεπίπεδες πτυχές της οικογενειακής ζωής και ιστορίας. Αναζητά και μελετά μία ευρεία συλλογή πληροφοριών, που διαπερνούν όλους τους τομείς των διαπροσωπικών και ενδοπροσωπικών λειτουργιών των οικογενειακών μελών, και εκτείνονται σε βάθος χρόνου και διακλαδώσεων του οικογενειακού δέντρου. Εν τέλει, αναγνωρίζει στο φαινόμενο της εξάρτησης σοβαρές ανεπάρκειες και αδυναμίες στη δομή και τη λειτουργία του οικογενειακού συστήματος, αλλά και καταπιεσμένα δυσφορικά συναισθήματα και τραυματικά γεγονότα που στιγματίζουν την ιστορία του, προκειμένου να έχουν την ευκαιρία να επιλυθούν, να θεραπευτούν και να σταματήσουν να κληρονομούνται από γενιά σε γενιά.
Τι σημαίνει Θεραπεία;
Σύμφωνα με τα διαχρονικά διεθνή επιστημονικά δεδομένα αλλά και την ποιοτική και ποσοτική μελέτη των στοιχείων από τα 14 έτη λειτουργίας του Προγράμματος, η Θεραπεία Οικογένειας συνιστά όχι μόνο μία μέθοδο δυνητικής συνεισφοράς στην αποτελεσματική παρέμβαση των πλαισίων αντιμετώπισης της τοξικοεξάρτησης, αλλά ένα σημαντικό μέρος κάθε σταδίου της θεραπείας απεξάρτησης, προκειμένου αυτή να επιτυγχάνει θετικά και μόνιμα αποτελέσματα.
Σε αδρές γραμμές, τα οφέλη από την ένταξη των οικογενειακών μελών σε ένα θεραπευτικό πλαίσιο είναι πολλαπλά και πολυεπίπεδα. Μέσα από τις ποικίλες ψυχοθεραπευτικές διαδικασίες (ομαδικές, οικογενειακές, ζευγαριών, ατομικές, κ.ά.) και ψυχοκοινωνικές δράσεις (ομάδες αυτοβοήθειας, ομάδες αλληλεγγύης, ομάδες τέχνης, κ.ά.), και χάριν της ενεργοποίησης πλείστων θεραπευτικών παραγόντων (κοινωνικοποίηση, μοίρασμα, καθρέφτισμα, συνήχηση, ανατροφοδότηση, ενδιαφέρον, εναισθησία, εναλλακτική οπτική, διαπροσωπική μάθηση, κ.ά.), επιτυγχάνεται η ενίσχυση της αίσθησης ανήκειν, η άμβλυνση των συναισθημάτων μοναξιάς και απόγνωσης, και η ανάδυση του υγιούς προσωπικού και οικογενειακού δυναμικού. Πέραν αυτών, προωθείται η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, η ενδυνάμωση του γονεϊκού ρόλου, η ανάδειξη των ατομικών ικανοτήτων και η δέσμευση σε ενήλικες θέσεις, ενώ ευοδώνεται η άρση του κοινωνικού αποκλεισμού και της περιθωριοποίησης.
Στο Πρόγραμμα Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας, η θεραπευτική παρέμβαση εξελίσσεται σε διαδοχικά στάδια:
- Το πρωταρχικό στάδιο είναι η Διαχείριση της Κρίσης. Όταν τα μέλη της οικογένειας προσέρχονται έχοντας άμεση ανάγκη υποστήριξης, καθοδήγησης και εμψύχωσης, ώστε να καταφέρουν να αντιμετωπίσουν δύσκολες, ακραίες ή και επικίνδυνες καταστάσεις που συμβαίνουν σε παρόντα χρόνο στο οικογενειακό περιβάλλον τους, το Πρόγραμμα παρέχει το ζητούμενο εξωτερικό στήριγμα, έναν ασφαλή χώρο που λειτουργεί ως πομπός δύναμης, θέλησης και ελπίδας.
Ωστόσο, η διαχείριση της κρίσης δεν αποτελεί έναν αυτοτελή και επαρκή στόχο, καθώς δεν περιλαμβάνει την κινητοποίηση και επίτευξη των απαιτούμενων θεραπευτικών αλλαγών στην ενδοπροσωπική, διαπροσωπική και ενδοοικογενειακή λειτουργία. Στο στάδιο αυτό, το εξαρτημένο μέλος παραμένει ο ταυτοποιημένος ασθενής, τα άλλα παιδιά της οικογένειας συνεχίζουν να παρέχουν στους γονείς στήριξη ή να είναι απόντα, η γονεϊκή συμμαχία μένει αδύναμη και ανεπαρκής, και οι γονείς εξακολουθούν να θεωρούν ότι συμμετέχουν βοηθητικά στη λύση του προβλήματος χωρίς να αναλαμβάνουν προσωπική ευθύνη αλλαγής, αλλά επιρρίπτοντας όλη την ευθύνη στο άρρωστο μέλος. Αντιθέτως, η στασιμότητα στο στάδιο αυτό συνιστά κακό προγνωστικό παράγοντα για την πορεία της θεραπευτικής διαδικασίας και συχνά συνεπάγεται επιδείνωση των προβλημάτων.
Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω δεδομένα, κατά την ολοκλήρωση του σταδίου αυτού, τα μέλη της οικογένειας ενθαρρύνονται να μην επαναπαυτούν στην πρόσκαιρη διαχείριση της κρίσης, αλλά να αξιοποιήσουν τις εξωτερικές συνθήκες ηρεμίας για να εμβαθύνουν στα προς επίλυση ζητήματα που αφορούν την τρέχουσα οικογενειακή ζωή, την εμπειρία στην πατρική οικογένεια αλλά και τη διαγενεακή κληρονομιά.
- Το δεύτερο στάδιο εντάσσεται στο πλαίσιο της Θεραπείας. Στη φάση αυτή, τα μέλη της οικογένειας έχουν την ευκαιρία να εστιάσουν σε αλληλένδετους καίριους στόχους:
– τον εντοπισμό και την τροποποίηση των δυσλειτουργικών χαρακτηριστικών της οικογένειας στους τομείς της δομής, της σχέσης, του συναισθήματος, των ρόλων, της σύνδεσης με την ευρύτερη κοινότητα, κ.ά.
– τη διαχείριση της εξάρτησης εντός του πεδίου του οικογενειακού συστήματος
– την ανάληψη της ευθύνης εκ μέρους του πρωταρχικού γονεϊκού υποσυστήματος για επίγνωση και αλλαγή
– την υποστήριξη της θεραπευτικής προσπάθειας του εξαρτημένου μέλους
– την αξιοποίηση του υγιούς δυναμικού της οικογένειας
– τη διαμόρφωση συνθηκών συνολικής ανάπτυξης του οικογενειακού συστήματος και προσωπικής εξέλιξης κάθε μέλους αυτού
– την προετοιμασία και τη μετάβαση στην επόμενη αναπτυξιακή φάση της οικογένειας, που εκδηλώνεται με την ουσιαστική αυτονόμηση των παιδιών.
Όπως γίνεται φανερό, στο στάδιο αυτό επιδιώκεται η πρώτη βασική αλλαγή: Η άρση της προσοχής από εξωτερικούς κοινωνικούς παράγοντες (π.χ. παρέες), οι οποίοι λειτουργούν ως αφορμές εκδήλωσης της εξαρτητικής συμπεριφοράς, και η εστίασή της σε εσωτερικούς ενδοοικογενειακούς παράγοντες. Έτσι, ξεκινά η διερεύνηση των δυσλειτουργικών χαρακτηριστικών της οικογένειας, είτε αυτά είναι εμφανή και αφορούν το εδώ και τώρα, είτε είναι δυσδιάκριτα και εφορμούν από τους προγόνους. Με τον τρόπο αυτό, η εξάρτηση συσχετίζεται με οικογενειακούς παράγοντες και νοηματοδοτείται εντός του πλαισίου όπου εκδηλώνεται, παύοντας να αποτελεί ένα προσωπικό γεγονός. Ως απόρροια της διεργασίας αυτής, η συμμετοχή των οικογενειακών μελών στη θεραπευτική διαδικασία παύει να αποτελεί μία προαιρετική, δευτερεύουσα επιλογή υποβοήθησης της θεραπείας απεξάρτησης, ή μία συνοδευτική δυνατότητα συμπεριφοριστικής ψυχοεκπαίδευσης, και αναδεικνύεται ως μία σοβαρή και συνειδητή απόφαση συμμετοχής στη θεραπευτική διαδικασία, με ανάληψη ευθύνης, προσωπική δέσμευση και ενεργητική στάση προς την κατεύθυνση της επίγνωσης, της διαφοροποίησης και της εξέλιξης.
Στη συνέχεια, τα μέλη της οικογένειας καθοδηγούνται και ενθαρρύνονται να αμφισβητήσουν στεγανές και αποπροσανατολιστικές πεποιθήσεις, και να καταφέρουν να αναρωτηθούν «Για ποιο λόγο εμφανίστηκε το πρόβλημα της εξάρτησης στην οικογένειά μου;». Αν και η αυθόρμητη και τυπική απάντηση ακυρώνει τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας ερώτησης, ωστόσο συχνά η εξάρτηση φέρνει στην επιφάνεια κάποια κεκαλυμμένη δυσλειτουργία ή παθολογία. Η διεργασία της αποκάλυψης αυτής της υποβόσκουσας κατάστασης δεν είναι ποτέ εύκολη και ανώδυνη, ακόμη και για τις περιπτώσεις των οικογενειών που είναι πιο συγκροτημένες ή έχουν σαφέστερο θεραπευτικό αίτημα. Προϋποθέτει την εγκαθίδρυση ενός σταθερού πλαισίου εμπιστοσύνης και την εφαρμογή στοχευμένων θεραπευτικών τεχνικών, ώστε οι αντιστάσεις να αρθούν, οι παγιωμένοι μηχανισμοί να αποδυναμωθούν, και οι «κλειστοί χώροι» του οικογενειακού συστήματος να ξεκλειδωθούν. Το θεραπευτικό περιβάλλον, λειτουργώντας ως ασφαλής τόπος, παρέχει τις απαραίτητες συνθήκες, ώστε τα μέλη της οικογένειας να καταφέρουν να αυτοαποκαλυφθούν και να προχωρήσουν στην επεξεργασία βιωμάτων, συναισθημάτων, τραυμάτων, ελλειμμάτων, αδυναμιών και αναγκών. Όταν, τελικά, οι ζητούμενες απαντήσεις εμφανιστούν, τότε η εξάρτηση αναπλαισιώνεται ως μία ευκαιρία αλλαγής, εξουδετέρωσης της παθογόνου ομοιόστασης και διεκδίκησης της οικογενειακής και προσωπικής υγείας και ανάπτυξης.
Το επόμενο αυτονόητο ερώτημα που τίθεται είναι «Ποιες αλλαγές χρειάζεται να πραγματοποιηθούν;». Μετά την αποκάλυψη, τη συνειδητοποίηση και την επίγνωση, η θεραπεία αποσκοπεί στην αποκατάσταση, τη δικαίωση και την κάθαρση. Τα μέλη της οικογένειας καθοδηγούνται ώστε να απελευθερωθούν από συναισθηματικούς γόρδιους δεσμούς και εγκλωβιστικές προγονικές επιταγές, και να αναλάβουν την ευθύνη του εαυτού τους και της ζωής τους, διαμορφώνοντας πιο σαφείς προσωπικές ταυτότητες, αξιοποιώντας τα υγιή χαρακτηριστικά τους, και συνθέτοντας μία νέα οικογενειακή πραγματικότητα, με όρους προσεταιριστικότητας, οικειότητας, αλήθειας, ενσυναίσθησης, ευελιξίας και ικανοποίησης.
Πώς εφαρμόζεται η θεραπεία;
Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της θεραπευτικής διαδικασίας, θεραπευτές και θεραπευόμενοι διανύουν μία μακρά πορεία, που ξεκινά από το εδώ και τώρα, πηγαίνει πίσω για να εξερευνήσει και να κατανοήσει το παρελθόν, και ολοκληρώνεται σκιαγραφώντας και θεμελιώνοντας το μέλλον.
Βασική αρχή του Προγράμματος Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας είναι ότι απαραίτητη προϋπόθεση αυτής της απαιτητικής και μακρόχρονης διεργασίας είναι η εδραίωση μίας ισχυρής και σταθερής θεραπευτικής συμμαχίας. Σημαντικός για την επίτευξη του στόχου είναι ο ρόλος του θεραπευτή. Βασιζόμενος στη γνώση και την εμπειρία του, και αξιοποιώντας τη συν-θεραπευτική συμπληρωματικότητα, ο θεραπευτής οικογένειας καλείται να υπερβεί στάσεις αποστασιοποίησης και αυθεντίας, και να εμπλακεί στη θεραπευτική σχέση ως πρόσωπο που συμμετέχει στις συνεδρίες με συνέπεια, ενδιαφέρον και σεβασμό προς τους θεραπευόμενους, επιδιώκοντας να τους συναισθανθεί, να τους καθοδηγήσει, να τους εμψυχώσει, να τους εμπνεύσει, να τους διευκολύνει και να τους συμπαρασταθεί. Με τον τρόπο αυτό, διασφαλίζεται η διαμόρφωση του προαναφερθέντος ασφαλούς προσωπικού χώρου, ο οποίος επιτρέπει την αποκάλυψη, αντέχει το φορτίο, αναπλαισιώνει τη δυσκολία, οραματίζεται την αλλαγή, και, κυρίως, εμπιστεύεται βαθιά τις τεράστιες δυνάμεις και δυνατότητες των ανθρώπων και των οικογενειών.
Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο σχεδιάζεται, υλοποιείται και αξιολογείται ολόκληρος ο θεραπευτικός τομέας του Προγράμματος, ο οποίος συνολικά περιλαμβάνει:
α) Κινητοποίηση:
– Διερεύνηση και ενίσχυση κινήτρου συμμετοχής στο Πρόγραμμα
– Ενίσχυση δέσμευσης και σταθερής συμμετοχής στο Πρόγραμμα
β) Συμβουλευτική:
– Διαχείριση κρίσης
– Πληροφόρηση και αναθεώρηση πεποιθήσεων περί εξάρτησης και εξαρτημένου μέλους οικογένειας
– Διαμόρφωση προσωπικού θεραπευτικού αιτήματος
γ) Θεραπεία, στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί εκτενώς.
Τα Θεραπευτικά Μέσα που αξιοποιούνται στο Πρόγραμμα είναι:
– Ατομικές Συνεδρίες
– Συνεδρίες Ζεύγους – Γονέων
– Οικογενειακές Συνεδρίες
– Ομαδικές Συνεδρίες.
Οι Θεραπευτικές Δράσεις του Προγράμματος είναι:
– Συναντήσεις Υποδοχής, Ενημέρωσης, Αξιολόγησης και Προτάσεων με ενδιαφερόμενα μέλη της οικογένειας
– Συνεδρίες Αξιολόγησης Χαρακτηριστικών και Λειτουργίας Οικογένειας
– Συνεδρίες Συμβουλευτικής και Θεραπείας με Γονείς
– Συνεδρίες Συμβουλευτικής και Θεραπείας με Αδέλφια και άλλα σημαντικά πρόσωπα Οικογένειας
– Συνεδρίες Συμβουλευτικής και Θεραπείας με Ζεύγη
– Συνεδρίες Συμβουλευτικής και Θεραπείας με Οικογένειες
– Εισαγωγικά Βιωματικά
– Ψυχοεκπαιδευτικά Σεμινάρια Γονέων
– Συμβουλευτικές Ομάδες Γονέων
– Θεραπευτικές Ομάδες Γονέων
– Θεραπευτικές Ομάδες Αδελφιών
– Ομάδες Προσωπικής Ανάπτυξης και Ψυχοσωματικής Έκφρασης
– Marathon Groups
– Ομάδες Ολομέλειας.
Εκτός του λόγου, άλλες Θεραπευτικές Τεχνικές και Εργαλεία που εφαρμόζονται στο Πρόγραμμα είναι:
– Τεχνικές Δράσης (Ανάγλυφο – Ψυχόδραμα)
– Τεχνικές Επίγνωσης (Συστημική Αναπαράσταση – Guided Imagery and Music – Γενεόγραμμα – Καθοδηγούμενος Οραματισμός – Ζωγραφική)
– Τεχνικές Έκφρασης (Ψυχοσωματική Έκφραση – Μη Λεκτική Επικοινωνία).
Σε ποιους άλλους τομείς δραστηριοποιείται το Πρόγραμμα;
Πέραν των αμιγώς θεραπευτικών υπηρεσιών, άλλοι τομείς δράσης που αναπτύσσονται είναι:
α) Εκπαίδευση:
– Επιμόρφωση Γονέων, Αδελφιών και άλλων μελών οικογένειας για σημαντικά ψυχοκοινωνικά θέματα (π.χ. ενδοοικογενειακή βία, λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία, στάδια οικογενειακής ζωής)
– Εκπαίδευση και Εποπτεία Γονέων σε ανάληψη ρόλων ευθύνης (π.χ. συντονισμός ομάδων, διοργάνωση δράσεων)
β) Διασύνδεση:
– Εσωτερική συνεργασία με θεραπευτές των Μονάδων ΟΚΑΝΑ, με σκοπό τη διασύνδεση όλων των εμπλεκομένων στη θεραπεία, και τον συντονισμό του θεραπευτικού σχεδιασμού για θεραπευόμενους των οποίων η οικογένεια συμμετέχει στο Πρόγραμμα
– Εξωτερική δικτύωση Προγράμματος, με σκοπό τη συνολική κάλυψη των ποικίλων αναγκών των οικογενειών, και την προσέλκυση νέων μελών στο Πρόγραμμα
– Διοργάνωση Εκδηλώσεων στην κοινότητα, με σκοπό την κοινωνική ανάδειξη του υγιούς δυναμικού των οικογενειών και την αντιστροφή φοβικών κοινωνικών στάσεων
γ) Δημιουργική – Κοινωνική Δράση / Αυτοβοήθεια:
– Υλοποίηση Δράσεων που συνεισφέρουν στην επίτευξη των σκοπών του Προγράμματος (π.χ. Κοινωνικοθεραπευτικές Ομάδες Μελών, Ομάδες Αυτοβοήθειας Μελών, Επιτροπή Αυτοδιαχείρισης, Επιτροπή Εθελοντισμού & Προσφοράς, Ταμείο Αλληλεγγύης).
Πώς μπορεί η Οικογενειακή Θεραπεία να συνάδει με την Υποκατάσταση;
Ο Ο.ΚΑ.ΝΑ. λειτουργεί από το 1995 συμβάλλοντας στον σχεδιασμό, την προώθηση και την εφαρμογή της εθνικής πολιτικής κατά των ναρκωτικών. Οι κύριοι κατευθυντήριοι τομείς δράσης του είναι η πρόληψη, η μείωση βλάβης, η θεραπεία και η κοινωνική επανένταξη. Η θεραπευτική προσέγγιση που ακολουθεί περιλαμβάνει τη χορήγηση φαρμακευτικής θεραπείας της εξάρτησης σε συνδυασμό με την παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης και ιατρονοσηλευτικής φροντίδας. Απώτερος στόχος των θεραπευτικών υπηρεσιών είναι η ελαχιστοποίηση των κινδύνων που προκαλούνται από υψηλού κινδύνου συμπεριφορές χρήσης ουσιών, και η σταδιακή ανάκτηση της λειτουργικότητας του εξαρτημένου ατόμου σε όλα τα επίπεδα μέχρι την πλήρη επανένταξή του στην κοινότητα.
Παράλληλα, αναγνωρίζοντας την πολυσύνθετη και πολυπαραγοντική φύση της εξάρτησης, ο Ο.ΚΑ.ΝΑ. αναπτύσσει ένα ευρύ θεραπευτικό δίκτυο υπηρεσιών, επιδιώκοντας να ανταποκριθεί με τρόπο ολιστικό στο φάσμα των αναγκών που προκύπτουν από την εξάρτηση. Το Πρόγραμμα Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας συγκαταλέγεται σε αυτό το δίκτυο πολυδιάστατων υπηρεσιών.
Μία συνήθης πεποίθηση των οικογενειακών μελών, όταν έρχονται σε πρώτη επαφή με το Πρόγραμμα, η οποία, μάλιστα, συχνά τους ωθεί να διατηρούν μία επιφυλακτική και δύσπιστη στάση ως προς την ποιότητα των υπηρεσιών του, είναι ότι η θεραπευτική παρέμβαση στην οικογένεια δε συνάδει με την υποκατάσταση, και ότι η ιατρική πράξη της χορήγησης φαρμάκου δεν μπορεί να συνδυαστεί με την ψυχοθεραπεία και την οικογενειακή θεραπεία.
Η θέση του Προγράμματος αναφορικά με το θέμα αυτό είσαι σαφής και επιστημονικά τεκμηριωμένη. Η φαρμακευτική θεραπεία συνιστά μία «διευκολυντική συνθήκη», η οποία λειτουργεί ως βάση για την έναρξη μίας εναλλακτικής και ολοκληρωμένης θεραπευτικής παρέμβασης. Πιο συγκεκριμένα, η χορήγηση υποκατάστατου απευθύνεται και στοχεύει στην ψυχοσωματική φροντίδα του χορηγούμενου, ενώ παράλληλα, διατηρεί τον «δεσμό της εξάρτησης» με τον ελάχιστο ιατρικό κίνδυνο, έτσι ώστε αυτή, στo πλαίσιo της θεραπείας οικογένειας, να επαναπροσδιοριστεί εντός του οικογενειακού συστήματος, να συνδεθεί με τα αναπτυξιακά ελλείμματα και ανεπάρκειες αυτού, να συσχετισθεί με μείζονα θέματα της οικογενειακής γραμμής, και να δρομολογήσει ενδοοικογενειακές, ενδοπροσωπικές και διαπροσωπικές αλλαγές, εξασφαλίζοντας, έτσι, ένα μονιμότερο θετικό θεραπευτικό αποτέλεσμα.
Επίλογος – Συζήτηση
Η θεραπευτική προσέγγιση του Προγράμματος Υποστήριξης και Θεραπείας Οικογένειας του Ο.ΚΑ.ΝΑ. αποτελεί ένα καινοτόμο μοντέλο οικογενειακής θεραπευτικής προσέγγισης της εξάρτησης, το οποίο διαμορφώθηκε σταδιακά και εξελικτικά εντός του θεραπευτικού χώρου, βασιζόμενο στις αφηγήσεις, τα ερωτήματα και τις ανάγκες των οικογενειών που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης. Η συνθετική αξιοποίηση ποικίλων θεραπευτικών μέσων, η δημιουργία σταθερής, εμπρόσωπης σχέσης μεταξύ των θεραπευτριών και των οικογενειακών μελών, και η βαθιά πίστη στις δυνατότητες και τις δυνάμεις κάθε ατόμου και κάθε οικογενειακού συστήματος αποτελούν σημαντικά στοιχεία της ταυτότητάς του. Η μακρόχρονη εμπειρία μας από την κλινική εφαρμογή της προσέγγισης αυτής επιβεβαιώνει ότι η θεώρηση της εξάρτησης στο πλαίσιο των ενδοοικογενειακών σχέσεων και της οικογενειακής ιστορίας όχι μόνο δεν ενοχοποιεί και δεν επιβαρύνει τα μέλη της οικογένειας που επιθυμούν να εμπλακούν στη θεραπευτική διαδικασία, αλλά, αντιθέτως, τα ανακουφίζει και τα ενδυναμώνει, καθώς αναπλαισιώνει την εξαρτητική συμπεριφορά ως μία ευκαιρία αλλαγής, που εξυπηρετεί και προωθεί την ανάπτυξη του οικογενειακού συστήματος και την προσωπική εξέλιξη κάθε μέλους αυτού. Η συστηματική, σταθερή και πολυετής δέσμευση των οικογενειών στις υπηρεσίες του Προγράμματος αποτελεί την πλέον απτή και αδιάσειστη απόδειξη της αξίας του μοντέλου αυτού, αλλά και το έναυσμα για τη διερεύνηση περαιτέρω δράσεων και πρακτικών.
