Εγκλεισμός – Εξάρτηση και μητρότητα στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού

 

Στούπας Παναγιώτης

 DOI: https://doi.org/10.57160/NSIM1480

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Την τελευταία δεκαετία στη χώρα μας γίνεται μια μεγάλη προσπάθεια για την υποστήριξη και θεραπεία των τοξικοεξαρτημένων ατόμων. Δυστυχώς όμως η διαφορετικότητα, η ποικιλομορφία και η ιδιαιτερότητα των ομάδων που απαρτίζουν τον τοξικοεξαρτημένο πληθυσμό στην Ελλάδα καθιστά πολύ δύσκολη την ανάπτυξη αντίστοιχων εξειδικευμένων υπηρεσιών για την κάλυψη των αναγκών της κάθε ομάδας ξεχωριστά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό από τη θεραπεία διάφορων κοινωνικών ομάδων και το περιορισμό των θεραπευτικών προσεγγίσεων.

Μία από αυτές τις ειδικές ομάδες τοξικοεξαρτημένων, που αποτελεί και στόχο της ερευνητικής μου εργασίας, είναι οι έγκλειστες μητέρες – χρήστες.

Παρόλο που τα τελευταία χρόνια, στην επιστημονική κοινότητα, τα ναρκωτικά αποτελούν συχνά αντικείμενο διερεύνησης, μελέτης και προβληματισμού, διαπιστώνεται πως η παράμετρος του φύλου των χρηστών ελάχιστες φορές συμπεριλαμβάνεται ως ιδιαίτερη μεταβλητή. Η βαθύτερη κατανόηση της γυναίκας – χρήστη καθώς και η αναζήτηση κάποιων ιδιαίτερων συμπεριφορών, θα συμβάλουν στη βελτίωση της μέχρι τώρα θεραπευτικής της αντιμετώπισης.

Κεντρικός στόχος και άξονας αυτής της έρευνας ήταν να ανιχνεύσει με ποιον τρόπο οι εξαρτημένες έγκλειστες μητέρες «κατασκευάζουν», αντιλαμβάνονται και βιώνουν το νόημα της μητρότητας σε σχέση με τη γενικότερη κατάσταση της χρήσης ουσιών (στην οποία βρίσκονται) και να εστιάσει στις «εικόνες», τις επιθυμίες και τις εμπειρίες τους από το άμεσο οικογενειακό και συγγενικό περιβάλλον και τον γενικότερα κοινωνικό περίγυρο. Έγινε προσπάθεια να ερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο συγκροτείται, διατηρείται ή χάνεται η προσωπική και μητρική τους ταυτότητα.

Πρόθεση αυτής της μελέτης ήταν να βοηθήσει στον αποτελεσματικότερο σχεδιασμό της θεραπείας του συγκεκριμένου πληθυσμού, αφού διερεύνησε και κατέγραψε τις ιδιαίτερες ανάγκες του, αλλά και φώτισε τους παράγοντες διαμόρφωσης συγκεκριμένων συμπεριφορών. Βασικός στόχος είναι η μείωση των υποτροπών και η αύξηση του ποσοστού των ατόμων που ενσωματώνονται ομαλά στην κοινωνία.

Είναι γνωστό ότι οι γυναίκες αποτελούν μειονότητα σε όλα τα θεραπευτικά προγράμματα με αναλογία ανδρών/γυναικών 5/1 έως 4/1 (Greek Focal Point of REITOX, 2000). Αυτή η μεγάλη διαφορά είναι ενδεικτική του πόσο αποκλεισμένες νοιώθουν στα υπάρχοντα προγράμματα. Από την άλλη ο αριθμός φυλακισμένων γυναικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση αυξάνεται σταθερά. Στην Ισπανία, ο αριθμός των έγκλειστων γυναικών έχει σχεδόν τριπλασιαστεί. Ενώ, στοιχεία από το Ηνωμένο Βασίλειο αποκαλύπτουν σημαντικά επίπεδα προβληματικής χρήσης ναρκωτικών στις γυναίκες κατά την είσοδό τους στη φυλακή.

Η πρόκληση της συγκεκριμένης έρευνας ήταν ότι χρειαζόταν να μελετηθούν οι εξαρτημένες μητέρες σε θέματα που αφορούν τις ψυχολογικές πλευρές της συμπεριφοράς τους και να ανιχνευθούν τάσεις, απόψεις και στάσεις σχετικά με τη διαπιστωμένη εξαρτητική τους συμπεριφορά και σε σχέση με το ρόλο τους ως μητέρες. Η πολυπλοκότητα των μεταβλητών αυτών δυσχεραίνει την αντικειμενική καταγραφή των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν αλλά και στη διερεύνηση των απόψεων, των τάσεων, των στερεοτύπων και της συναισθηματικής τους κατάστασης. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω αλλά και συζητώντας με έμπειρους συναδέλφους καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε συνδυασμό ερευνητικών τεχνικών, τόσο ποσοτικών όσο και ποιοτικών για την καλύτερη ανάλυση των αποτελεσμάτων.

Η μελέτη έδειξε ότι η πολιτική του εγκλεισμού όχι μόνο δεν βοηθάει στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι εξαρτημένες μητέρες, αλλά αποτελεί ένα μηχανισμό που επιφέρει επιπρόσθετα προβλήματα τόσο στις ίδιες όσο και στα παιδιά τους.

Χρειάζεται να εφαρμοστούν πολιτικές που θα ευνοούν τα εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινικής δίωξης, ενθαρρύνοντας την απεξάρτηση. Ενώ, τα θεραπευτικά προγράμματα χρειάζεται να εφαρμόσουν ένα ευέλικτο μοντέλο θεραπείας με εξειδικευμένες θεραπευτικές τεχνικές που θα καλύπτουν τις ιδιαίτερες ανάγκες των μητέρων καθώς και των παιδιών τους.

 

Λέξεις Κλειδιά: Εγκλεισμός, Εξάρτηση, Μητρότητα, Γυναίκες, Φυλακή

Στοιχεία Επικοινωνίας: pstoupas@gmail.com

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το πρόβλημα της τοξικοεξάρτησης έχει αποτελέσει θέμα πολλών συζητήσεων και προβληματισμών τόσο από την πλευρά της πολιτείας πολλών ευρωπαϊκών χωρών όσο και από την πλευρά φορέων και οργανισμών που ασχολούνται με το συγκεκριμένο θέμα. Η πολυπλοκότητα όμως του συγκεκριμένου προβλήματος και η αντιμετώπισή του ως φαινομένου πλέον κοινωνικού, επιτρέπει τη μελέτη πολλών αδιερεύνητων πτυχών της χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών. Άλλωστε, είναι ένα φαινόμενο διαρκώς εξελίξιμο, που σημαίνει ότι θα παραμείνει στο προσκήνιο – ως θέμα προβληματισμού – για πολύ ακόμη.

Την τελευταία δεκαετία, στη χώρα μας γίνεται μεγάλη προσπάθεια για την υποστήριξη και τη θεραπεία των τοξικοεξαρτημένων ατόμων. Δυστυχώς, όμως, η διαφορετικότητα, η ποικιλομορφία και η ιδιαιτερότητα των ομάδων που απαρτίζουν τον τοξικοεξαρτημένο πληθυσμό στην Ελλάδα καθιστά πολύ δύσκολη την ανάπτυξη αντίστοιχων εξειδικευμένων υπηρεσιών για την κάλυψη των αναγκών της κάθε ομάδας ξεχωριστά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό από τη θεραπεία διάφορων κοινωνικών ομάδων και τον περιορισμό των θεραπευτικών προσεγγίσεων.

Η ομάδα των εξαρτημένων γυναικών εμφανίζει εντονότατα την εικόνα της κοινωνικής διάκρισης, της διαφοροποίησης και της περιθωριοποίησης. Στην Ευρώπη υπάρχουν εξειδικευμένες υπηρεσίες για τις γυναίκες και ειδικότερα τις έγκυες γυναίκες και μητέρες. Πιο συγκεκριμένα, σε χρήστριες γυναίκες εγκύους παρέχεται άμεση πρόσβαση σε υπηρεσίες υποστήριξης. Οι υπηρεσίες που παρέχονται στις εξαρτημένες μητέρες αφορούν σε μια σειρά θεμάτων όπως η ψυχική υγεία, η κατάχρηση ουσιών, η επαγγελματική συμβουλευτική, οι γονεϊκές ικανότητες, η λειτουργικότητα στο χώρο του σπιτιού κ.ά. Η Ελλάδα μόλις τα τελευταία χρόνια συνειδητοποίησε τις ιδιαίτερες ανάγκες των γυναικών χρηστών και πραγματοποιούνται τα πρώτα βήματα για την αντιμετώπισή τους. Μια από τις παρεμβάσεις, που έχουν γίνει στη χώρα μας και απευθύνεται στο γυναικείο πληθυσμό των φυλακών, είναι η θεραπευτική κοινότητα ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων, η οποία και αποτελεί εφαλτήριο και πεδίο δράσης της παρούσας έρευνας.

Κεντρικός στόχος και άξονας αυτής της έρευνας είναι να ανιχνεύσει με ποιον τρόπο οι εξαρτημένες, έγκλειστες μητέρες «κατασκευάζουν», αντιλαμβάνονται και βιώνουν το νόημα της μητρότητας σε σχέση με τη γενικότερη κατάσταση χρήσης ουσιών (στην οποία βρίσκονται) και να εστιάσει στις «εικόνες», τις επιθυμίες και τις εμπειρίες τους από το άμεσο οικογενειακό και συγγενικό περιβάλλον και τον κοινωνικό περίγυρο γενικότερο. Θα γίνει προσπάθεια να ερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο συγκροτείται, διατηρείται ή χάνεται η προσωπική και μητρική τους ταυτότητα. Ο τελικός σκοπός της έρευνας είναι να εντοπιστούν, εάν υπάρχουν, ιδιαίτερες ανάγκες και αν ναι, να αποτελέσουν τη βάση διαμόρφωσης του θεραπευτικού μας μοντέλου, στοχεύοντας στην ομαλή τους θεραπευτική πρόοδο και τη μείωση των διακοπών από τη θεραπεία.

Εξάρτηση και Εγκλεισμός

Ο εγκλεισμός των εξαρτημένων θεωρητικά έχει ως στόχο το σωφρονισμό και την αλλαγή της παραβατικής συμπεριφοράς, ωστόσο είναι γνωστό ότι η φυλακή δεν σωφρονίζει, αντιθέτως, για τους περισσότερους κρατουμένους, ο εγκλεισμός αποτελεί μια τραυματική εμπειρία, μια σύγχυση ταυτότητας. Σε αυτό το πλαίσιο οι εξαρτημένοι παραβάτες είναι διπλά αποκλεισμένοι, καθώς, από τη μια, οι ευκαιρίες για απεξάρτηση και αλλαγή του τρόπου ζωής τους είναι ελάχιστες και από την άλλη, περιθωριοποιούνται και στιγματίζονται για αδικήματα που χρήζουν θεραπευτικής αντιμετώπισης και όχι τιμωρίας. Από έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Εργαστήριο Ποινικών και Εγκληματολογικών Ερευνών το Μάιο του 2006 με τη συνεργασία του θεραπευτικού προγράμματος ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ και στόχο την αξιολόγηση του θεραπευτικού προγράμματος όσον αφορά τον γενικό πληθυσμό των γυναικείων φυλακών Κορυδαλλού, προκύπτει ότι ο πληθυσμός ανέρχεται σε 560 κρατούμενες, εκ των οποίων 386 είναι Ελληνίδες και 174 αλλοδαπές με 24 από αυτές (10 Ελληνίδες και 14 αλλοδαπές) να είναι κάτω των 21 ετών. Σε μεγάλο ποσοστό οι γυναίκες είναι έγγαμες και μητέρες, ενώ 14 εξ αυτών κρατούνται σε ειδική πτέρυγα για μητέρες, αφού μαζί τους διαμένουν και τα ανήλικα τέκνα τους μέχρι την ηλικία των τριών (3) ετών. Ειδικότερα, 274 (202 Ελληνίδες και 72 αλλοδαπές) κρατούνται για παραβάσεις του Νόμου περί Ναρκωτικών, ποσοστό 51% στο σύνολο των κρατουμένων. Οι κρατούμενες γυναίκες αντιμετωπίζουν πληθώρα σωματικών και ψυχικών προβλημάτων που είναι είτε παθολογικής φύσης, είτε σχετίζονται με τις συνέπειες του εγκλεισμού. Ειδικότερα, οι εξαρτημένες αντιμετωπίζουν στο σύνολο τους προβλήματα που χρήζουν ειδικής φροντίδας και παρακολούθησης.

Τα εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινικής δίωξης, συνήθως θεραπευτικού ή κοινωνικού χαρακτήρα εφαρμόζονται σήμερα σε ολόκληρη την Ε.Ε., παρά το γεγονός ότι διαφέρουν ως προς την ποιότητα και τα αποτελέσματά τους. Η έρευνα δείχνει ότι η θεραπεία των εξαρτημένων στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης μπορεί να παραγάγει θετικά αποτελέσματα (ΕΚΤΕΠΝ, 2001). Σε ορισμένες χώρες, μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα, τέτοιου είδους μέτρα δεν εφαρμόζονται επαρκώς λόγω των νομικών περιορισμών ή του γενικού σκεπτικισμού περί της αποτελεσματικότητάς τους. Αντιθέτως, σε μερικές χώρες η θεραπεία αποτελεί τον κανόνα.

Είναι γνωστό, ότι οι γυναίκες αποτελούν τη μειονότητα σε όλα τα θεραπευτικά προγράμματα με αναλογία ανδρών/γυναικών από 5>1 έως 4>1 (Greek Focal Point of REITOX, 2000). Αυτή η μεγάλη διαφορά είναι ενδεικτική του βαθμού που νοιώθουν αποκλεισμένες από τα υπάρχοντα προγράμματα. Από την άλλη, ο αριθμός φυλακισμένων γυναικών στην Ε.Ε. αυξάνεται σταθερά. Στην Ισπανία, ο αριθμός των εγκλείστων γυναικών έχει σχεδόν τριπλασιαστεί, ενώ, στοιχεία από το Ηνωμένο Βασίλειο αποκαλύπτουν σημαντικά επίπεδα προβληματικής χρήσης ναρκωτικών στις γυναίκες κατά την είσοδό τους στη φυλακή.

Σύμφωνα με την έκθεση της IREFREA για τη χρήση ναρκωτικών από τις γυναίκες, σημαντικό ρόλο για κάθε θεραπευτική προσέγγιση «πρέπει» να αποτελεί η γυναικεία ταυτότητα. Συνήθως, η εξαρτημένη γυναίκα βιώνει ως ελλειμματική την ταυτότητα της, υιοθετεί αντρικές συμπεριφορές ή γίνεται πολλές φορές επιθετική με βίαιες εκρήξεις θυμού, συμπεριφορές που τη βοηθούν να επιβιώσει στο σκληρό κόσμο των ναρκωτικών. Πίσω, όμως, από τη σκληρή εικόνα που προβάλει και την προκλητική της συμπεριφορά κρύβεται η τεράστια οδύνη που βιώνει στη ζωή της, λόγω της χρήσης ουσιών. Μια ζωή, που χαρακτηρίζεται από το διπλό δεσμό στη σχέση με την ουσία και την προσπάθεια ελέγχου της εξάρτησης, που είναι τόσο επώδυνη και εγκλωβιστική ώστε, δυστυχώς, συχνά, την οδηγεί ακόμη και στο θάνατο (Βateson,1971).

Οι εξαρτημένες γυναίκες περιγράφονται στη διεθνή βιβλιογραφία ως παρορμητικές, απεγνωσμένες, εγωίστριες, επικίνδυνες, ενώ πολύ συχνά η πηγή χρήματος για να συντηρήσουν τον εθισμό τους είναι μέσω της «βιομηχανίας του sex». Τα σχετιζόμενα με το sex επαγγέλματα αποτελούν καθιερωμένη πηγή εισοδήματος για το 60% των γυναικών – χρηστών. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση, το αυξημένο ποσοστό σεξουαλικής δυσλειτουργίας, τα ποσοστά ψυχοπαθολογίας (υψηλότερα από αυτά των ανδρών), η έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου, η κοινωνική τους απομόνωση, το υψηλό ποσοστό σεξουαλικής κακοποίησης, η αυτοκαταστροφική τους συμπεριφορά είναι αυτά που συνθέτουν την εικόνα της εξαρτημένης γυναίκας και των προβλημάτων της Η εξαρτημένη γυναίκα συχνά προέρχεται από μια προβληματική οικογένεια, όπου η εξάρτηση φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο (Alexa Kraken, 1995). Συνεπώς, η εξάρτηση στις γυναίκες είναι ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο πρόβλημα που απαιτεί παρέμβαση και θεραπεία σε πολλά επίπεδα και, κυρίως, ότι η αντιμετώπιση και οι υπηρεσίες θα πρέπει να απευθύνονται ειδικά σε αυτόν πληθυσμό.

Σύμφωνα με πολλές μελέτες οι εξαρτημένες μητέρες αντιμετωπίζουν επίσης προβλήματα, σωματικής και ψυχικής υγείας (Dark et al,1992,Swift et al,1996). Συνήθως, από τις εξαρτημένες, η εγκυμοσύνη γίνεται αντιληπτή σε προχωρημένο στάδιο, λόγω της αμηνόρροιας και της ψευδούς πεποίθησης, ότι επειδή κάνουν χρήση ουσιών, δεν υπάρχει πιθανότητα να συλλάβουν και να τεκνοποιήσουν. Συνεπώς συνήθως δε λαμβάνουν την απαραίτητη φροντίδα ενώ έχει διαπιστωθεί πως γυναίκες που δεν έλαβαν επαρκή υποστήριξη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είχαν τρεις φορές περισσότερες επιπλοκές απ’ ότι οι γυναίκες που έζησαν την εγκυμοσύνη τους σε ευνοϊκές ψυχο-κοινωνικές συνθήκες (Nucnolls, Cassel and Kaplan, 1972).

Η εξαρτημένη γυναίκα, συχνά, δεν επιθυμεί τη γέννηση ενός παιδιού αλλά την άμβλωση. Άλλοτε όμως, επιθυμεί τη μητρότητα γιατί πιστεύει ότι το μωρό που θα φέρει στον κόσμο μπορεί να είναι ο «λυτρωτής», αυτός που θα εμφυσήσει μια νέα πνοή στις πληγωμένες φιλοδοξίες της, αυτός που υπόσχεται μια τέλεια σχέση αγάπης, έτσι όπως την ονειρευόταν. Μπορεί να είναι το ιδανικό πρόσωπο που θα καλύπτει όλα τα κενά και τις ελλείψεις (Ρήγα, 1991). Ωστόσο, μετά τη γέννηση του παιδιού, ακολουθεί η απομυθοποίηση, καθώς οι γυναίκες συνειδητοποιούν τις τεράστιες απαιτήσεις του καινούργιου ρόλου και τις δυσκολίες ανταπόκρισης σε αυτόν.

Παράλληλα, αρκετές εξαρτημένες μητέρες βιώνουν τον εγκλεισμό χωρίς υπάρχει καμία ειδική ρύθμιση για τις μητέρες κρατούμενες, τα παιδιά των οποίων ζουν έξω από το σωφρονιστικό κατάστημα ενώ και οι διατάξεις για τη διαφορετική αντιμετώπιση των γυναικών κρατουμένων λόγω των ιδιαιτεροτήτων του φύλου τους, που υπάρχουν σήμερα στο σωφρονιστικό κώδικα, είναι πολύ περιορισμένες. Ειδικές ρυθμίσεις υπάρχουν για τις κρατούμενες εγκύους, λεχώνες, θηλάζουσες κ.τ.λ. Οι έγκυες γυναίκες μπορούν να οδηγηθούν σε δημόσια ή ιδιωτική κλινική για τον τοκετό, ενώ μπορούν να κρατήσουν το βρέφος κοντά τους (μέσα στη φυλακή) όσο καιρό το θηλάζουν, ή σε εξαιρετικές περιπτώσεις, για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, η επικοινωνία της μητέρας με το παιδί, που είναι εκτός φυλακής, μπορεί ακόμη και να απαγορευτεί για λόγους υγείας ή ασφάλειας.

Η ΕΡΕΥΝΑ

Η συγκεκριμένη έρευνα θα εστιάσει στη μελέτη των τοξικοεξαρτημένων μητέρων σε θέματα που αφορούν τις ψυχολογικές πλευρές της συμπεριφοράς τους και στην ανίχνευση τάσεων, απόψεων και στάσεων σχετικά με τη διαπιστωμένη εξαρτητική τους συμπεριφορά και συνδυαστικά με το ρόλο τους ως μητέρες. Η πολυπλοκότητα των μεταβλητών αυτών δυσχεραίνει την αντικειμενική καταγραφή των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν αλλά και τη διερεύνηση των απόψεων, των τάσεων, των στερεοτύπων και της συναισθηματικής τους κατάστασης. Για τον σκοπό αυτό θα αξιοποιηθούν σε συνδυασμό ερευνητικές τεχνικές, ποσοτικές και ποιοτικές, για την καλύτερη ανάλυση των αποτελεσμάτων.

Ποιοτική μελέτη

Για την ποιοτική έρευνα επιλέχθηκε η τεχνική της εστιασμένης συνέντευξης, η οποία προήλθε από την ομαδική θεραπεία, χρησιμοποιήθηκε στην ποιοτική έρευνα αγοράς και θεωρήθηκε κατάλληλη για εφαρμογή στη διερεύνηση ειδικών κοινωνικών ομάδων (Χ. Πουλόπουλος & Α. Τσιμπουκλή, 1995). Χρησιμοποιείται δε, ευρέως, στο χώρο της ψυχικής υγείας, επειδή φέρνει γρήγορα και χωρίς μεγάλο οικονομικό κόστος αποτελέσματα. Ο σχεδιασμός των ομάδων αυτών είναι τέτοιος ώστε κάθε ομάδα να είναι όσο το δυνατόν πιο ομοιογενής από άποψη φύλου, ηλικίας και κοινωνικοοικονομικής κατάστασης των ατόμων που την απαρτίζουν ή οποιουδήποτε άλλου σημαντικού κριτηρίου που ενδιαφέρει την έρευνα (στη συγκεκριμένη έρευνα η χρήση ουσιών και η μητρότητα). Οι συμμετέχοντες στις ομάδες, προσκαλούνται κατά ομάδα, σε διαμορφωμένο χώρο, και ο ερευνητής – συντονιστής θέτει ερωτήσεις που οδηγούν σε έναρξη ή συνέχιση της συζήτησης, ακολουθώντας μια προδιαγεγραμμένη σειρά θεμάτων ενδιαφέροντος (Welch, 1985). Δίνει τη δυνατότητα στα άτομα να παρέχουν πληροφορίες, απόψεις, εντυπώσεις, να χρησιμοποιούν τις δικές τους λέξεις και να κάνουν τους δικούς τους συσχετισμούς και συνειρμούς, με τον ίδιο τρόπο που η ψυχοθεραπεία επιτρέπει στα άτομα να δίνουν τη δική τους ερμηνεία των φαινόμενων. Δεν περιορίζει τα άτομα με τον τρόπο που περιορίζονται από τη δομή ενός «κλειστού ερωτηματολογίου». Στις ομάδες εστίασης, οι συμμετέχοντες μοιράζονται ένα παρόμοιο ή και το ίδιο πρόβλημα. Έτσι, νιώθουν πιο άνετα όταν μιλάνε μεταξύ τους γι’ αυτό το θέμα. Η έμφαση δίνεται στην ομάδα, στην αλληλεπίδραση των μελών της και στις δυναμικές που αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της συνάντησης (Χ. Πουλόπουλος & Α. Τσιμπουκλή, 1995).

Ποσοτική Έρευνα

Για την ποσοτική αποτίμηση της σοβαρότητας των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι κρατούμενες μητέρες χρήστριες, χρησιμοποιήθηκε το EUROPASI (εκτίμηση της σοβαρότητας της κατάστασης), σταθμισμένο και αξιόπιστο, τόσο στη διεθνή όσο και την ελληνική πραγματικότητα. Το Europasi συμπληρώνεται μέσω προσωπικής συνέντευξης. Η μέθοδος παρέχει το πλεονέκτημα της απερίσπαστης έκφρασης των απόψεων του ερωτώμενου, χωρίς τις παρεμβάσεις ή αναστολές που μπορεί να προκαλέσει η παρουσία τρίτων, όπως συμβαίνει στις ομαδικές συζητήσεις. Παρέχει σημαντικές ¶πληροφορίες για διαφορετικές πτυχές της ζωής ενός ατόμου, που συμβάλουν ή επηρεάζονται από την εξάρτηση και την κατάχρηση ουσιών. Έχει προσαρμοστεί για τα ευρωπαϊκά δεδομένα από το ASI (Addiction Severity Index) (5^η έκδοση, Mc Lellan, 1992). Αποτελεί την πρώτη βάση, από αυτό-αναφορά των προσερχόμενων για θεραπεία εξαρτημένων στα θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ, για την ανάπτυξη ενός σχεδίου θεραπείας, που αξιοποιείται τόσο κλινικά όσο και από την έρευνα. ¶

 

Ηθικά και Νομικά Θέματα

Καταρχήν, έγινε αναλυτική ενημέρωση του σκοπού, των στόχων και του τρόπου διεξαγωγής της έρευνας, στη Διεύθυνση των Γυναικείων Φυλακών Κορυδαλλού και στη συνέχεια στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, προκειμένου να εξασφαλιστεί η συγκατάθεση και η παροχή της απαιτούμενης άδειας για τη διεξαγωγή της ερευνητικής διαδικασίας. Εξασφαλίστηκε άδεια για τη συλλογή και τη χρήση των δεδομένων από τα αρχεία του θεραπευτικού προγράμματος ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ, καθώς και από άλλα θεραπευτικά προγράμματα, και από τις ομαδικές συναντήσεις με τα μέλη της ομάδας – στόχου. Οι παραπάνω διαδικασίες καθορίζονται και διέπονται από τον κώδικα ηθικής και δεοντολογίας του ΚΕΘΕΑ και από τη διακήρυξη των δικαιωμάτων των μελών που είναι ενταγμένοι στα θεραπευτικά προγράμματα. Βασικό μέλημα ήταν η εξασφάλιση της συγκατάθεσης των ίδιων των μελών που συμμετείχαν στην έρευνα για τη χρήση και την ανάλυση των δεδομένων που συλλέχθηκαν. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα επιλέχθηκαν να είναι από το θεραπευτικό πρόγραμμα ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ. Για την αξιοπιστία της έρευνας απαιτούνται τουλάχιστον δύο συναντήσεις με σταθερή σύνθεση ομάδων, γεγονός που εξασφαλίζεται ευκολότερα όταν οι συμμετέχοντες έχουν σταθερές συνθήκες διαβίωσης, όπως τα μέλη ενός θεραπευτικού προγράμματος. Έτσι, η έρευνα συμπεριέλαβε συμμετέχοντες από τη θεραπευτική κοινότητα (που λειτουργεί στην Κεντρική Γυναικεία Φυλακή Κορυδαλλού) Ο τελικός αριθμός των συμμετεχόντων στην ομάδα ήταν δεκατρείς (13) έγκλειστες χρήστες. Όλες πληρούσαν τα κριτήρια επιλογής και είχαν μέσο χρόνο παραμονής στο θεραπευτικό πρόγραμμα από ένα μήνα έως πέντε χρόνια. Όλα τα μέλη της ομάδας, μετά από ενημέρωση που τους έγινε, δέχτηκαν να συμμετέχουν.

Ομαδικά Εστιασμένες Συνεντεύξεις

Κατά την έναρξη των διαδικασιών πρόσκλησης και καθορισμού του τελικού τόπου και χρόνου πραγματοποίησης της ομάδας, ένα μέλος με ενημέρωσε ότι δεν επιθυμούσε να συμμετάσχει, ενώ, ένα ακόμη μέλος απουσίαζε λόγω της μεταγωγής της σε άλλο σωφρονιστικό κατάστημα. Έτσι, λοιπόν, ο τελικός αριθμός των ατόμων που συμμετείχαν, εθελοντικά, στην ομάδα ήταν έντεκα (11). Παράλληλα με τις παραπάνω διαδικασίες (επιλογής των μελών της ομάδας και ενημέρωσης τους για το σκοπό και το στόχο της συνάντησης αυτής), εξασφαλίστηκε η άδεια από το ΚΕΘΕΑ αλλά και από τη Διευθύντρια των Γυναικείων Φυλακών Κορυδαλλού για την πραγματοποίηση της ομάδας εστίασης εντός του χώρου των φυλακών.

Αναλυτικότερα, πραγματοποιήθηκαν τρεις συναντήσεις. Η πρώτη συνάντηση είχε ως στόχο την ενημέρωση των υποψηφίων μελών για το σκοπό και τους στόχους της έρευνας. Ενημερώθηκαν για τον τρόπο διεξαγωγής της ομάδας, καθώς και για τον τρόπο αξιοποίησης των αποτελεσμάτων. Τέλος, τους έγινε σαφές ότι θα τηρηθεί η ανωνυμία και το απόρρητο των πληροφοριών που θα συλλεχθούν και ότι στην τελική καταγραφή των αποτελεσμάτων θα χρησιμοποιηθούν ψευδώνυμα, τα οποία ζήτησα να τα επιλέξουν οι ίδιες. Επίσης, ενημερώθηκαν ότι με την κατάθεση του τελικού project θα καταστραφεί οποιοδήποτε ηχογραφημένο υλικό υπήρχε από τις συναντήσεις.

Για την καλύτερη υποστήριξη και διεξαγωγή των ομάδων εστίασης, αξιοποιήθηκαν ως βοηθοί του συντονιστή, εξωτερικοί συνεργάτες (εθελοντές), με τους οποίους είχαν προηγηθεί πολλές συναντήσεις, προκειμένου να κατανοήσουν το στόχο της έρευνας καθώς και το ρόλο τους στις συναντήσεις αυτές. Η τήρηση του κώδικα δεοντολογίας, του απορρήτου για τη χρήση των ερευνητικών αποτελεσμάτων και την εξασφάλιση της συγκατάθεσης των συμμετεχόντων, ήταν προϋποθέσεις που τηρήθηκαν για την αντιμετώπιση των νομικών και ηθικών ζητημάτων.

Μέθοδος καταγραφής συνεντεύξεων-ανάλυση περιεχομένου

Για την καταγραφή των συνεντεύξεων χρησιμοποιήθηκαν δύο δημοσιογραφικά μαγνητόφωνα (ψηφιακού τύπου) ενώ, παράλληλα, ο βοηθός συντονιστή, όπως είχε συμφωνηθεί, κατέγραφε τα πρακτικά. Η απομαγνητοφώνηση πραγματοποιήθηκε από δύο διαφορετικούς ανθρώπους εξασφαλίζοντας, έτσι, την αντικειμενικότητα του ερευνητή. Η διαδικασία της απομαγνητοφώνησης ήταν αρκετά δύσκολη, γιατί οι συμμετέχοντες, πολλές φορές, ήταν συναισθηματικά φορτισμένοι, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η καταγραφή της συζήτησης. Στο τέλος κάθε συνέντευξης ακολουθούσε συνάντηση με τη βοηθό συντονιστή για τη σύνοψη των μηνυμάτων της συνέντευξης και την ανταλλαγή πληροφοριών. Επίσης, στο τέλος, γινόταν συνάντηση με το θεραπευτικό προσωπικό του προγράμματος, με σκοπό την ενημέρωση τους για τη δυναμική και το κλίμα της ομάδος.

Ημί-δομημένες συνεντεύξεις EUROPASI

Για την ποσοτική αποτίμηση της σοβαρότητας των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι κρατούμενες μητέρες χρήστριες, χρησιμοποιήθηκε το EUROPASI. Η διαδικασία της συλλογής των δεδομένων έγινε μέσω ημι-δομημένης ατομικής συνέντευξης και η διάρκεια της κάθε συνέντευξης ήταν περίπου 60 λεπτά. Πρώτο μέλημα του ερευνητή ήταν η ενημέρωση σχετικά με το σκοπό της συνέντευξης καθώς και για τον τρόπο επεξεργασίας των ερευνητικών αποτελεσμάτων, επισημαίνοντας την απόλυτη εμπιστευτικότητα.Η επεξεργασία έγινε σε ηλεκτρονικό υπολογιστή, με το στατιστικό πρόγραμμα SPSS έκδοση 13.0.

Οι χώροι που χρησιμοποιήθηκαν για τις συνεντεύξεις, ήταν οι χώροι που λειτουργεί το θεραπευτικό πρόγραμμα, οι οποίοι έχουν παραχωρηθεί από το σωφρονιστικό κατάστημα, θεωρώντας ότι εκεί οι ερωτώμενες θα ένιωθαν μεγαλύτερη ασφάλεια.

Στην παρούσα φάση, το EUROPASI χορηγήθηκε σε έντεκα κρατούμενες, εκ των οποίων οι εννέα βρίσκονταν στην κύρια φάση απεξάρτησης, ενώ οι τρεις, στην πρώτη φάση θεραπείας, που έχει ως στόχο την αύξηση του κινήτρου των μελών, τη διάγνωση των ψυχοκοινωνικών αναγκών και τη δημιουργία θεραπευτικού συμβολαίου.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ EUROPASI

Συνολικά, εξετάστηκαν οι περιπτώσεις 11 διαφορετικών μητέρων, οι οποίες τη δεδομένη στιγμή που δόθηκε το ερωτηματολόγιο, βρισκόταν στις Γυναικείες Φυλακές Κορυδαλλού και ήταν μέλη του Θεραπευτικού Προγράμματος «ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ», το οποίο λειτουργεί στα πλαίσια του σωφρονιστικού συστήματος.

 

Πίνακας 1 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

	ΟΝΟΜΑ[1]	ΗΛΙΚΙΑ	ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΕΚΝΩΝ	ΗΛΙΚΙΑ ΤΕΚΝΩΝ	ΧΡΟΝΟΣ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ	ΧΡΟΝΟΣ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
1.	Ειρήνη	33	1	13	7 χρόνια	6 χρόνια
2.	Αριάννα	35	1	14	5 χρόνια	5 χρόνια
3.	Γκρασιέλα	28	1	11	4 χρόνια	3 χρόνια
4.	Ζώη	36	1	13	10 μήνες	8 μήνες
5.	Νάντια	50	1	25	4 ½ μήνες	4 μήνες
6.	Βούλα	30	1	15	8 μήνες	1 μήνα
7.	Λένα	42	1	20	8 μήνες	2 μήνες
8.	Κατερίνα	40	1	19	4 χρόνια	16 μήνες
9.	Κάθρην	52	3	26, 27, 28	4 μήνες	3 μήνες
10.	Δανάη	49	3	27, 30, 31	3 ½ χρόνια	2 μήνες
11.	Άλεξ	38	1	8 μηνών απεβίωσε	8,5 μήνες	5,5 μήνες

 Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτώμενων (46%) είναι μεταξύ 31 και 40 ετών, ενώ μεταξύ 41 και 50 ετών είναι το 27%, άνω των 51 χρόνων βρίσκεται το 18% τέλος, κάτω των 30 ετών είναι το 9%. Όσον αφορά την οικογενειακή κατάσταση των συμμετεχόντων, το μεγαλύτερο ποσοστό (45,5%) βρίσκεται σε διάσταση, 18,2% είναι διαζευγμένες, 18,2% χήρες, 9,1% είναι παντρεμένες και τέλος 9,1% ανύπαντρες. Αναφορικά με το εκπαιδευτικό τους επίπεδο, το 45,5% των ερωτώμενων είναι απόφοιτοι Λυκείου, το 36,4% απόφοιτοι Δημοτικού, το 9,1% είναι απόφοιτοι Γυμνασίου ενώ το ίδιο ποσοστό (9,1%) είναι απόφοιτοι Πανεπιστημίου.

Σχετικά με την κατάσταση υγείας των συμμετεχόντων, το 64% αντιμετωπίζει κάποιο χρόνιο πρόβλημα σωματικής υγείας, με συνηθέστερα προβλήματα, τα ενδοκρινολογικά, τα ορθοπεδικά και τα γυναικολογικά. Όσον αφορά στο ποσοστό των συμμετεχόντων που έχουν μολυνθεί από ηπατίτιδα, αυτό φτάνει στο 60%. Ενώ, δεν υπάρχουν ερωτώμενες οι οποίες να έχουν μολυνθεί από HIV. Αναφορικά με τις παράνομες ουσίες σχεδόν όλες οι ερωτώμενες (90,1%) έχουν κάνει συστηματική χρήση κοκαΐνης, το 81,8% έχει κάνει συστηματική χρήση κάνναβης, ενώ το ίδιο ποσοστό (81,8%) έχει κάνει συστηματική χρήση ηρωίνης. Σε ότι έχει να κάνει με την ουσία, από την οποία οι συμμετέχουσες δηλώνουν ότι βιώνουν μεγαλύτερη εξάρτηση, το 45% θεωρεί ότι αντιμετωπίζει πολλαπλό εθισμό, το 27% πιστεύει ότι η ουσία από την οποία αντιμετωπίζει κύριο πρόβλημα εξάρτησης, είναι η κοκαΐνη, το 19% πιστεύει ότι είναι η ηρωίνη, ενώ το 9% πιστεύει ότι είναι τα φάρμακα – χάπια.

Οι επτά (7) από τις έντεκα (11) συμμετέχουσες (ποσοστό 63,6%) έχουν υποστεί, τουλάχιστον, μια φορά στη ζωή τους overdose, ενώ τρεις (3) από τις έντεκα (11 – ποσοστό 27,3%) έχουν υποστεί, τουλάχιστον, μια φορά στη ζωή τους, τρομώδες παραλήρημα. Σε ότι αφορά προηγούμενες προσπάθειες θεραπείας των ερωτώμενων, μόνο δύο (2) από τις έντεκα (11) ερωτώμενες (ποσοστό 18,2%) είχαν προσεγγίσει, στο παρελθόν, κάποιο άλλο θεραπευτικό πρόγραμμα.

Αναφορικά με τις νομικές εκκρεμότητες, στο 100% των ερωτώμενων έχουν απαγγελθεί κατηγορίες για κατοχή ή για κατοχή και εμπορία ναρκωτικών ουσιών. Αναλυτικότερα, στο 54,55% έχει απαγγελθεί μία κατηγορία για το συγκεκριμένο παράπτωμα, στο 27,27% δύο κατηγορίες, στο 9,09% έξι κατηγορίες, ενώ στο υπόλοιπο 9,09% δέκα κατηγορίες για το συγκεκριμένο παράπτωμα Σε τρεις (3) από τις (11) ερωτώμενες έχουν απαγγελθεί κατηγορίες για φθορά ξένης περιουσίας (π.χ. διάρρηξη, κλοπή, απάτη κ.λπ.). Κατηγορίες για εγκλήματα βίας (π.χ. ληστεία, επίθεση, ανθρωποκτονία/φόνος κ.λπ.) έχουν απαγγελθεί σε μία (1) ερωτώμενη, ενώ κατηγορίες για πορνεία έχουν απαγγελθεί, επίσης, σε μία (1) συμμετέχουσα. Για τα συγκεκριμένα παραπτώματα, έξι (6) από τις έντεκα (11) κατηγορούμενες (ποσοστό 55,5%) έχουν καταδικαστεί, τουλάχιστον, μια φορά. Πιο συγκεκριμένα, τέσσερα (4) άτομα (36,36%) έχουν μία καταδίκη, ένα (1) άτομο έχει τέσσερις καταδίκες και τέλος ένα (1) άτομο έχει έξι καταδίκες.

Ο μέσος όρος παραμονής των ερωτώμενων στη φυλακή είναι 32 μήνες. Πιο συγκεκριμένα, πέντε (5) άτομα (ποσοστό 45%) έχουν εκτίσει ποινή φυλάκισης σε όλη τους τη ζωή από 31 μήνες και άνω, πέντε (5) άτομα (ποσοστό 45%) έχουν φυλακιστεί συνολικά στη ζωή τους για χρονικό διάστημα μικρότερο των 6 μηνών, ενώ μία (1) ερωτώμενη (ποσοστό 9%) έχει φυλακιστεί από 11 έως 30 μήνες.

Αναφορικά με τις συνθήκες διαβίωσης, που αφορούν το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα των τριών τελευταίων χρόνων, τέσσερις (4) από τις έντεκα (11) ερωτώμενες (ποσοστό 36,4%) έμεναν μόνες με τα παιδιά τους, τέσσερις (4) (ποσοστό 36,4%) έμεναν σε ελεγχόμενο περιβάλλον, δύο (2) (ποσοστό 18,2%) έμεναν μόνες τους και μία (ποσοστό 9,1%) έμενε με φίλους της. Σε ότι έχει να κάνει με το οικογενειακό ιστορικό, μία από τις συμμετέχουσες δήλωσε ότι η μητέρα της έχει πρόβλημα με ναρκωτικά, μία δήλωσε ότι η μητέρα της έχει προβλήματα με το αλκοόλ και μία ότι η μητέρα της κάνει χρήση ψυχοφαρμάκων. Επιπλέον, τρείς (3) ερωτώμενες δήλωσαν ότι ο πατέρας τους έχει πρόβλημα με αλκοόλ και μία ότι ο πατέρας της έχει πρόβλημα με ναρκωτικές ουσίες.

Τέλος, μια ερωτώμενη ανέφερε ότι ο αδελφός της αντιμετωπίζει πρόβλημα με χρήση ναρκωτικών ουσιών, μία άλλη ερωτώμενη ότι δύο αδέλφια της έχουν πρόβλημα με χρήση ναρκωτικών ουσιών, ενώ μία ακόμη ερωτώμενη δήλωσε ότι η αδελφή της αντιμετωπίζει πρόβλημα με χρήση ναρκωτικών ουσιών καθώς και με χρήση ψυχοφαρμάκων.

Σχετικά με τα άτομα από το στενό οικογενειακό περιβάλλον, με τα οποία οι ερωτώμενες νιώθουν κοντά, το 70% δήλωσαν τα παιδιά τους, το 45,5% τα αδέλφια τους, από 36,4% δήλωσαν τη μητέρα τους και τον σύντροφο/σύζυγο τους αντίστοιχα, το 27,3% φίλους και τέλος, μόνο το 18,2% δήλωσαν ότι νιώθουν κοντά στον πατέρα τους. Αναφορικά με τα άτομα από το οικογενειακό περιβάλλον, με τα οποία υπήρξαν έντονες συγκρούσεις, το 36,36% ανέφερε έντονες συγκρούσεις με σύντροφο/σύζυγο, από 27,27% δήλωσε έντονες συγκρούσεις με τη μητέρα, με τα αδέλφια καθώς και με στενούς συγγενείς αντίστοιχα, και επιπλέον το 9,09% ανέφερε έντονες συγκρούσεις με τον πατέρα τους.

Όσον αφορά στη συναισθηματική (να τους απευθυνθούν με σκληρά λόγια και να τους κάνουν να νιώσουν άσχημα), τη σωματική (να υποστούν σωματικές βλάβες) καθώς και τη σεξουαλική κακοποίηση των ερωτώμενων (σεξουαλικές προτάσεις ή εξαναγκασμό σε σεξουαλικές πράξεις), το 90,9% δήλωσε ότι έχει βιώσει συναισθηματική κακοποίηση, το 45,5% ότι έχει υποστεί σωματική κακοποίηση και τέλος, το 36,4% δήλωσε ότι έχει υποστεί σεξουαλική κακοποίηση.

Σε ότι αφορά τα ψυχολογικά/συναισθηματικά προβλήματα που έχουν αντιμετωπίσει οι ερωτώμενες, το 100% ανέφερε ότι έχει βιώσει σοβαρή κατάθλιψη, τουλάχιστον, μία φορά κατά τη διάρκεια της ζωής του, το 81,82% έχει βιώσει σοβαρό άγχος και ένταση, το 63,64% έχει βιώσει δυσκολίες στο να καταλαβαίνει, να συγκεντρώνεται και να θυμάται πράγματα, το 54,55% έχει βιώσει δυσκολίες στο να ελέγξει τη βίαιη συμπεριφορά του, ενώ το 36,36% δήλωσε ότι έχει βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή του ψευδαισθήσεις και ότι έχει κάνει χρήση ψυχοφαρμάκων με συνταγή γιατρού για συναισθηματικό/ψυχολογικό πρόβλημα αντίστοιχα. Τέλος, το 72,73% δήλωσε ότι έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του.

 

ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

Η χρήση κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης

Η εγκυμοσύνη ανακίνησε έντονα συναισθήματα πόνου, ενοχών και αγωνίας και στην αρχή οι γυναίκες είχαν μεγάλη δυσκολία να περιγράψουν εκείνη την περίοδο. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις φαίνεται πως η εγκυμοσύνη δεν ήταν αποτέλεσμα μίας υγιούς σχέσης. Την περίοδο της εγκυμοσύνης, από τις απαντήσεις τους, οι γυναίκες φαίνεται να βιώνουν μια έντονη εσωτερική σύγκρουση: εκείνη της χρήστριας που δεν επιθυμεί να φέρει στον κόσμο ένα παιδί, και εκείνη της γυναίκας που καλείται να γίνει μητέρα.

Άλεξ: Στην εγκυμοσύνη εγώ ήμουνα πολύ άσχημα. Μια το ήθελα το παιδί, μια δεν το ήθελα.

 

Η περίοδος της εγκυμοσύνης φαίνεται να είναι μια περίοδος κρίσης για τις εξαρτημένες μητέρες. Από ερώτηση που τους έγινε για το πώς ένιωθαν εκείνη την περίοδο, φαίνεται ότι βίωναν έντονα συναισθήματα, κυρίως, φόβου, αγωνίας, θυμού, ανασφάλειας αλλά και χαράς. Ενώ, έντονη είναι και η ανησυχία τους για το εάν θα φέρουν στον κόσμο ένα υγιές παιδί.

• Γκρασιέλα: Εγώ ένιωθα συνέχεια φόβο. Πολύ όμως! Σε πολύ μεγάλο βαθμό. Να κλείνομαι πάρα πολύ στον εαυτό μου. Να μην μιλάω σε κανένα… Ένιωθα να απειλούμαι από κάποιον, αλλά χωρίς να ξέρω τι ήταν αυτό και μετά…..
• Δανάη: Εγώ και στις τρεις εγκυμοσύνες μου αισθανόμουν ανασφάλεια …Δεν μπορούσα να συμβιβαστώ με τον εαυτό μου.
• Κάθρην: Είχα φόβους μεγάλους…Φοβόμουνα αν θα βγει γερή, αλλά είχα πολύ ανασφάλεια, πολύ φόβο, μέχρι να γεννήσω. Φοβόμουν πολύ…

 

Στην ερώτηση, εάν άλλαξε ο τρόπος και το είδος χρήσης κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο τρόπος που αντιμετωπίζουν τη χρήση ουσιών. Από τις απαντήσεις τους φαίνεται πως, σε μερικές περιπτώσεις, υπάρχει διακοπή της χρήσης, ενώ, στις περισσότερες περιπτώσεις, αρκούνται στη μείωση της ενώ, σε μερικές περιπτώσεις, η περίοδος της εγκυμοσύνης δεν ήταν ικανή να μειώσει ή να διακόψει τη χρήση η οποία συνεχιζόταν κανονικά.

• Ζωή: Ένιωθα ότι δεν ήμουν μέσα στα πράγματα. Ότι ήμουν «ξενέρωτη»… Σκεφτόμουν πολύ, να γεννήσω, να τελειώνω, να μπω και εγώ στο «πάρτι»…Πουθενά δεν χωρούσα (σιγανά) …
• Αριάννα: Εκείνο το διάστημα δεν έκανα χρήση εγώ. Έκανα, όμως πριν μεγάλη χρήση αλκοόλ, χαπιών.
• Δανάη: Ήμουν τρομοκρατημένη. Γιατί έπινα και στις τρεις εγκυμοσύνες και φοβόμουνα και το ήξερα μόνο εγώ ότι έπινα..
• Bούλα: Εγώ σε όλη την εγκυμοσύνη έκανα χρήση. Χασίς και έκανα ηρωίνη.

 

Στο πλαίσιο όλων των δυσκολιών κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης, έντονη ήταν η ανάγκη για φροντίδα και υποστήριξη από το οικογενειακό περιβάλλον. Από τις απαντήσεις που δίνουν, αυτή η ανάγκη δεν καλύπτεται, στις περισσότερες, με αποτέλεσμα να βιώνουν έντονη ανασφάλεια και να απομονώνονται. Με αυτές τις συνθήκες, ο δρόμος για τη δημιουργία του σταδιακού κτισίματος μιας υγιούς σχέσης με το παιδί φαίνεται να γίνεται ακόμη πιο δύσκολος. Στην ερώτηση «Ποιός ο ρόλος της οικογένειας κατά τη περίοδο της εγκυμοσύνης;» δόθηκαν οι παρακάτω απαντήσεις:

• Ειρήνη: Έμενα σ’ ένα περιβάλλον που δεν με ήθελε κανένας. Ένιωθα ότι συνέχεια με παρακολουθούσαν μάτια, και μου «έβαζαν χέρι»…
• Κατερίνα: Εγώ ήμουνα μόνη μου. Ολομόναχη μπορώ να πω. Εγώ ένιωθα καλά με μένα. Με τους μόνους που δεν ένιωθα καλά ήταν οι γονείς μου.

 

Ο πατέρας, κατά τη περίοδο της εγκυμοσύνης, παρουσιάζεται από τις απαντήσεις τους ως απών. Η απουσία του φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο στη συναισθηματική κατάσταση της μητέρας. Στην ερώτηση «Ποιός ο ρόλος του πατέρα κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης» δόθηκαν οι παρακάτω απαντήσεις:

• Κατερίνα: Εγώ αναζητούσα τη στοργή και τη φροντίδα του (άντρα μου).… Ο πατέρας απών… Δεν ήταν πουθενά σε όλα αυτά…
• Αριάννα: Μου έλειπε πάρα πολύ το νοιάξιμο και η φροντίδα από τον άντρα μου…

Σχεδόν, σε όλες τις περιπτώσεις, ο πατέρας εμφανίζεται ως χρήστης ουσιών, και συχνά γίνεται εκφραστής βίας απέναντι στη σύντροφό του, σπανιότερα, φαίνεται να είναι στοργικός. Ενώ, σε πολλές από τις περιπτώσεις, δηλώνουν ότι δεν μπορούν να στηριχθούν σε αυτόν.

• Ειρήνη: Ο άντρας μου ήταν αλκοολικός, και ένας λόγος που δεν ήθελα το παιδί ήταν αυτός. Φοβόμουν, δηλαδή, δεν ήξερα τι θα γινότανε…
• Αριάννα: Ο σύζυγός μου…αν και ήτανε…αρκετά μεγαλύτερός μου, από μένα. Δεκαπέντε – δεκαέξι χρόνια…δεν ήτανε έτοιμος να κάνει σπίτι…
• Δανάη: Είχε πάρα πολύ βίαιη συμπεριφορά. Μέχρι και ξύλο. Είχα σκεφτεί να το ρίξω, αλλά….
• Κάθρην: Όταν έμεινα έγκυος όμως, η συμπεριφορά άλλαξε πάρα πολύ απέναντί μου. Μου φερότανε πάρα πολύ βάναυσα. Με χτυπούσε. Χτυπούσε την κοιλιά μου

Το κενό της απουσίας του πατέρα κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης, αλλά, και την αδυναμία της μητέρας να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εγκυμοσύνης, αναλαμβάνει, κυρίως, η οικογένεια της εξαρτημένης, ενώ, σε μερικές περιπτώσεις, η οικογένεια του πατέρα. Τα ήδη επιβαρυμένα προβλήματα της υγείας της εξαρτημένης μητέρας λόγω της χρήσης ουσιών, αλλά και η συχνή αμέλεια της σωματικής της κατάστασης και της γυναικολογικής της φροντίδας, παρουσιάζουν προβλήματα τόσο στην εγκυμοσύνη, όσο και κινδύνους στην υγεία του παιδιού, ακόμη και το θάνατο. Στην ερώτηση «Υπήρχαν επιπλοκές κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης» δόθηκαν οι παρακάτω απαντήσεις:

• Λένα: Είχα πάρα πολλά προβλήματα… Έπαιρνα πάρα πολλές ορμόνες…
• Κάθρην: Όταν γεννήθηκε, γεννήθηκε πάρα πολύ πρόωρα και το βάλαμε στη θερμοκοιτίδα….
• Άλεξ: Το παιδί γεννήθηκε με στερητικά.
• Νάντια: Γεννήθηκε και πολύ αδύνατη…
• Κατερίνα: Ήμουν σχεδόν κάθε μήνα με αιμορραγίες…
• Λένα: Βγήκε με πρόβλημα. Δεν μπορούσε να φάει καλά. Ήταν πρώιμο.
• Κάθρην: Έπαθε εντεροκολίτιδα και σπαστική κολίτιδα και πήγε να πεθάνει και ήταν ένα κιλό.
• Δανάη: Είχαμε κάνει το Παίδων σπίτι μας. Είχε πνευμονικό το παιδί.
• Άλεξ: Κάτι με έτρωγε μέσα, σαν να προαισθανόμουν ότι κάτι θα πάει στραβά, όπως και πήγε…(κλαίγοντας).
• Γκρασιέλα: Μέχρι τα εφτά του χρόνια τον έτρεχα συνέχεια στα νοσοκομεία….

Συναισθήματα-στάση προς τα παιδιά

Φαίνεται, πως η προσδοκία, που πολλές φορές έχουν, ότι με τον ερχομό του παιδιού τα προβλήματα θα λυθούν, καταρρέει. Οι περισσότερες νοιώθουν ανεπαρκείς να αναλάβουν το ρόλο τους, ανίκανες να αναλάβουν τις υποχρεώσεις και τις ευθύνες που συνοδεύουν τη γέννηση του παιδιού. Ζουν σε καταστάσεις διαρκούς stress, με ενοχές, άγχος, ντροπή, απελπισία. Αυτό, τις οδηγεί ξανά στη χρήση και μοιραία αναλαμβάνουν οι γιαγιάδες το μεγάλωμα των παιδιών. Στην ερώτηση «Πώς βιώνεις τον ρόλο σου ως μητέρα» δόθηκαν οι παρακάτω απαντήσεις:

• Ειρήνη: Ενώ πίστευα ότι ο ερχομός του παιδιού θα άλλαζε προς το καλύτερο τα πράγματα… Δυστυχώς τα άλλαξε προς το χειρότερο τα πράγματα…
• Ζωή: Και σ’ όλη την εγκυμοσύνη είχα πλάσει στο μυαλό μου το ρόλο της μητέρας, καμία σχέση με τον πραγματικό… Δεν μπορούσα να κοιμηθώ. Δεν την ήθελα καθόλου. Την ανέλαβε η μητέρα μου κάτω.
• Γκρασιέλα: Όταν το γέννησα το αμέλησα κιόλας. Ήθελα να το ξεχάσω.
• Κατερίνα: Στην δευτέρα δημοτικού τα άφησα όλα.
• Λένα: Νιώθω τύψεις και ενοχές για τη ζωή του που του κατέστρεψα…
• Δανάη: Τύψεις περισσότερο και πολύ αγάπη, γιατί με στερήθηκε σαν μάνα…
• Γκρασιέλα: Τύψεις και ενοχές νιώθω! Εγώ έχω φόβο, ντροπή απέναντι στο παιδί μου, για πράγματα που έχω κάνει. Σε βαθμό ντροπής..!
• Δανάη: Εγώ νιώθω τύψεις, ενοχές, αλλά και ζήλια. Γιατί με τον τρόπο μου …τα παιδιά μου τα έστειλα προς άλλες κατευθύνσεις…
• Κατερίνα: Στο νου μου πάντα τη χρήση. Άρχισα λοιπόν να πίνω πάλι…

Συχνά, μέσα στην απελπισία τους, ξεσπούν την οργή τους πάνω στα παιδιά τους. Άλλοτε, γίνονται τρυφερές μητέρες προσπαθώντας να ανταποκριθούν θετικά στον ρόλο τους.

• Δανάη: Εν τω μεταξύ, μου είχανε μείνει πολλά νεύρα εμένα και…. δεν μπορούσα….ξέσπαγα στο μωρό.
• Κατερίνα: Εγώ για σαράντα μέρες δεν επέτρεπα σε κανένα να ακουμπήσει το παιδί. Ήθελα να τα κάνω όλα μόνη μου και μπάνιο, φαγητό τα πάντα.
• Άλεξ: Να πω εγώ…Εμείς όταν γυρίσαμε σπίτι, είχα ηρεμήσει πάρα πολύ. Είχα αλλάξει πάρα πολύ. Ήμουνα αφοσιωμένη στο παιδί.

 

Το γεγονός ότι ο πατέρας συνεχίζει να είναι απών, εντείνει τα προβλήματα της μητέρας, τόσο σε συναισθηματικό επίπεδο, βιώνοντας συχνότερα μοναξιά και απογοήτευση, όσο και σε πρακτικά θέματα, όπως η ευθύνη και καθημερινή φροντίδα του παιδιού. Στις περισσότερες, το διαζύγιο και η διάσταση μεταξύ τους είναι αναπόφευκτη. Στην ερώτηση «Ποιά η σχέση τους με τον πατέρα του παιδιού τους», δόθηκαν οι παρακάτω απαντήσεις:

• Γκρασιέλα: Ο πατέρας του δεν ήταν δίπλα μου. Ποτέ. Μόνη μου. Δεν είχα κανέναν δίπλα μου. Δεν θυμάμαι κάποια στιγμή να ήμουνα εγώ, ο πατέρας του και το παιδί μαζί…
• Κατερίνα: Και είχα πει ότι είχα και διπλό ρόλο. Της μητέρας και του πατέρα. Γιατί ο πατέρας δεν ήταν ποτέ, ούτε σε ένα κλάμα, ούτε πουθενά, πουθενά…έλειπε. Είχε φτιάξει δική του ζωή… Αποφάσισα να πω στον πατέρα του να φύγει από το σπίτι δεν τον θέλω άλλο. Όπως και έγινε.
• Ειρήνη: Η σχέση με τον άνδρα μου ήταν ήδη προβληματική. Αλλά μετά τη γέννηση του παιδιού έγιναν χειρότερα τα πράγματα…

 

Από την ερώτηση, εάν βοήθησε η ύπαρξη του παιδιού στη διαχείριση της χρήσης, φαίνεται, στο πρώτο διάστημα, με τη γέννηση του παιδιού, να προσπαθεί να ταυτιστεί με το ρόλο της μητέρας, να τρέχει και να φροντίζει για όλους και για όλα, παιδί, σύντροφο, χρήση κ.τ.λ. Γρήγορα, όμως, μέσα σ’ ένα κυκεώνα συναισθημάτων, εγκαταλείπει την προσπάθειά της και αναλαμβάνουν οι γιαγιάδες την ανατροφή των παιδιών τους.

 

• Κατερίνα: Συνέχιζα εγώ να παίζω το διπλό ρόλο και συγχρόνως να είμαι στη χρήση και το ρόλο να κρατάω αυτόν.
• Ειρήνη: Πολλές φορές, θυμάμαι τα βράδια να έχω (το γιο) άρρωστο, να κάνει εμετό και από την άλλη εμετό ο άλλος (ο άνδρας της)…

Επιμέλεια-κηδεμονία παιδιών

Σε όλες τις περιπτώσεις την επιμέλεια του παιδιού, «νομικά» και «τυπικά», την έχουν οι ίδιες. Το περιβάλλον που ζουν διαφοροποιείται ανάλογα με την οικογενειακή κατάσταση, οικονομική, ηλικία και άλλες παραμέτρους. Ενώ, για το περιβάλλον που ζουν κατά το διάστημα της φυλάκισης τους, ιδιαίτερη ανησυχία εκφράζουν οι μητέρες που έχουν ανήλικα παιδιά.

• Λένα: Και μένα ήταν πάντα ανάμεσα σε δύο στρατόπεδα: το σόι του πατέρα του και το δικό μου…
• Αριάννα: Εγώ ανησυχώ ιδιαίτερα, γιατί το περιβάλλον που μεγαλώνει….πιστεύω ότι είναι τελείως ακατάλληλο…
• Γκρασιέλα: Εγώ ανησυχώ πάρα πολύ για το γιο μου, γιατί στο περιβάλλον που ζει, εντάξει αυτοί οι άνθρωποι δεν βάζουν όρια. Είναι χύμα. …

 

Συναισθήματα-Στάση των παιδιών

Σε όλες τις περιπτώσεις, τα παιδιά από μικρή ηλικία έχουν βιώσει τη χρήση ουσιών, συχνότερα, και από τους δύο γονείς. Στο περιβάλλον που μεγαλώνουν, λόγω του χάους που επικρατεί στην οικογένεια, το παιδί ζει σε κατάσταση συνεχούς άγχους. To κλίμα της ομάδας «βάρυνε», όταν τους ζητήθηκε να εκφράσουν τις ανησυχίες τους για συμπεριφορές των παιδιών τους. Από τις απαντήσεις που δίνουν, με έντονο συναίσθημα ενοχής, παρατηρείται ότι τα περισσότερα παιδιά βιώνουν συναισθήματα μοναξιάς, ανασφάλειας, θυμού. Ανησυχίες εκφράζουν, επίσης, για συμπεριφορές βίας καθώς και για τη χρήση ουσιών.

• Λένα: Εγώ να πω ότι και από την πρώτη φυλακή, τον είχανε διώξει από τα περισσότερα σχολεία. Έβγαζε πολύ αντίδραση. Έτρωγε συνέχεια αποβολές. Μέχρι του σημείου να κατουρήσει στον πίνακα, να ζωγραφίζει όλους τους τοίχους…
• Ζώη: Εμένα η κόρη μου, μετά που είδε το περιστατικό στο σπίτι, που με πιάσανε έκλαιγε με το παραμικρό και μετά έβλεπε εφιάλτες…
• Νάντια: Όταν ήταν μικρή ακόμη, δημοτικό, είχε ψυχολογικά προβλήματα…
• Δανάη: Όταν θέλανε κάποιος να πάει στο σχολείο η μαμά ή ο μπαμπάς, ή σε κάποια γιορτή, «μαμά μην έρθεις εσύ», μου έλεγαν.
• Λένα: Έχει δοκιμάσει και χασίς ο ……(γιος).
• Αριάννα: Έχει ανασφάλειες πολλές, τις οποίες εκφράζει, αγωνίες, έχει πολλά μέσα του αυτό το παιδί.
• Κάθρην: Και τώρα που είναι μέσα (εννοεί στην φυλακή) και ξέρουν ότι εγώ είμαι εδώ και δεν παίρνω ναρκωτικά, μόνο αυτό τους φτάνει..
• Δανάη: Γιατί ξέρω ότι είναι στη χρήση. Το ‘χω μάθει, δηλαδή. Και φοβάμαι πολύ γι’ αυτόν…
• Γκρασιέλα: Τις προάλλες είχε φύγει και τον βρήκαν στην Ελευσίνα. Και ανησυχώ, γι’ αυτό. Και επίσης, φοβάμαι πολύ να μη πάρει ναρκωτικά, γιατί παλαιότερα τον έχουν πιάσει να πίνει αλκοόλ …

 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η συμπεριφορά των παιδιών που μεγαλώνοντας, συνειδητοποιούν το πρόβλημα της εξάρτησης, αντιστρέφουν τους ρόλους και παίρνουν το ρόλο του γονέα, βάζοντας όρια, με κυρίαρχο το συναίσθημα της έλλειψης εμπιστοσύνης απέναντι τους.

• ΛΕΝΑ: Είχε..έχει ανταλλάξει τους ρόλους του, δηλαδή…και αυτό ήταν τρομερό βάρος για ‘κείνον…. και εδώ να πας τόσο λεφτά στο μπαμπά «και τι τα θέλει τόσα λεφτά, τι θα τα κάνει».
• Ζωή: Άρχισε να παίρνει το ρόλο της μαμάς, την επηρέασε και γινόταν η μαμά μου «μη καπνίζεις, μην πίνεις, πάλι πίνεις…».
• Nάντια: Έχει πάρει το ρόλο… αν δεν είμαι εγώ μαμά, είναι εκείνη… με συμβουλεύει, έχει χαρεί που είμαι στο Πρόγραμμα, θέλει να μην ξαναπιώ, θέλει να με βλέπει καλά…

 

Οι επιπτώσεις του εγκλεισμού

Οι περιορισμένες δυνατότητες επικοινωνίας και ο χρόνος κράτησης δεν συμβάλλουν στη βελτίωση των σχέσεων με αποτέλεσμα οι ήδη διαταραγμένες σχέσεις τους να επιβαρύνονται περισσότερο. Από την ερώτηση εάν υπάρχει επικοινωνία με τα παιδιά τους και τι είδους, το κύριο μέσο επικοινωνίας είναι το τηλέφωνο, κάτι που επιλέγουν οι ίδιες προκειμένου να αποφύγουν και τη δυσκολία της συναισθηματικής φόρτισης, καθώς και τις απαράδεκτες συνθήκες επισκεπτηρίου, που θεωρούν ότι επιβαρύνουν την ψυχική κατάσταση του παιδιού. Ένα από τα προβλήματα που αναφέρουν είναι οι επιπτώσεις που υφίστανται τα παιδιά τους λόγω του εγκλεισμού τους. Από τις απαντήσεις που δίνουν, εκτιμάται ότι αισθάνονται ντροπή επειδή ο στιγματισμός, που αφορά τις ίδιες, μεταδίδεται και σ’ αυτά. Ιδιαίτερες αναφορές γίνονται για τον τρόπο που το διαχειρίζονται τα παιδιά τους, το τεράστιο βάρος που βιώνουν κατά την περίοδο εγκλεισμού της μητέρας.

• Ζωή: Και βέβαια ντρέπεται, τώρα το έχω προσέξει, όταν παίρνω τηλέφωνο και είναι με φίλες της δε μου λέει ποτέ μαμά σ’ αγαπώ, αλλά «πάρε με σε λίγο». Εγώ νομίζω… ότι γι’ αυτήν είναι ένα βάρος παραπάνω που πρέπει να κρατήσει μία ισορροπία το σπίτι μας… να μη βγει το όνομα για έξω…
• Νάντια: Στεναχώρια… και ντρέπεται κιόλας που είμαι εδώ…
• Δανάη: Για εμένα τα κορίτσια μου ντρέπονται.. άλλαξαν περιοχή…
• Βούλα: Εμένα στεναχωριέται πολύ τώρα που είμαι μέσα, και στο τηλέφωνο και όταν έρχεται στο επισκεπτήριο και με βλέπει… Το εκφράζει με το κλάμα..
• Κατερίνα: Απομόνωση… όταν πάει στο σπίτι κόσμος, και άλλα παιδιά με τους γονείς τους, αυτός θέλει να είναι μόνος του, δεν θέλει να βλέπει τα άλλα παιδιά με τους γονείς τους…
• Λένα: Και μου λέει «κοίτα εδώ, το κεφάλι μου αδειάζει πάλι από τη στεναχώρια μου που είμαι μόνος μου..».
• Γκρασιέλα: Εμένα στεναχωριέται πάρα πολύ και ανυπομονεί πάρα πολύ να βγω έξω…. και μου λέει «αν δε βγεις έξω, δε βλέπω να κάνω κάτι..»

 

Έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές έρευνες για τις δυσκολίες και τα κακώς κείμενα που βιώνουν οι κρατούμενες μητέρες. Με κίνδυνο να επαναληφθώ, απέφυγα την ερώτηση και αντί αυτής, «θεωρώντας τις ίδιες, τις πλέον κατάλληλες», επέλεξα να προτείνουν τι χρειάζεται να αλλάξει στο σύστημά δικαιοσύνης για την καλύτερη αντιμετώπιση των μητέρων.

• Νάντια: Να το δεις έστω από κοντά, να το αγκαλιάσεις το παιδί σου, να μην το δεις μέσα από το τζάμι και σου φαίνεται τόσο μακρινό… θα το ήθελα….
• Αριάννα: Αλλιώς θα δικαζόμασταν, γιατί είναι πάρα πολύ σοβαρό… η μάνα….
• Ζώη: Θα ήθελα και η κόρη μου, όχι μόνο πριν μπει, και όταν είμαστε μαζί, να υπάρχει μία συζήτηση με κάποιον αρμόδιο. Εγώ αυτό ένιωσα όσες φορές την έχω δει, και θυμάμαι έντονα και την ταραχή μου πριν τη δω, και μετά.. κράτησε δυο μέρες..
• Λένα: Η συμπεριφορά και των υπαλλήλων απέναντι στα παιδιά είναι κάπου οδυνηρή.. δηλαδή ο γιος μου κάθε φορά που έρχεται… έρχεται με νεύρα μέσα…
• Ειρήνη: Η Δικαιοσύνη δε μπορεί να αντιμετωπίζει με τον ίδιο τρόπο μία μητέρα χρήστρια…. Φτάνοντας, πλέον αυτός ο άνθρωπος στη φυλακή, πιστεύω ότι σίγουρα χρειάζεται ένας ειδικός χώρος για επισκεπτήριο, δικαίωμα περισσότερου χρόνου, εκπαιδευμένο προσωπικό που θα είναι παρόν…
• Άλεξ: Η αντιμετώπιση είναι τελείως λάθος.. και για τη μητέρα και το παιδί, και νομίζω ότι εκτός του ειδικού χώρου, θα έπρεπε να υπάρχουν άδειες, να βλέπουν τα παιδιά στο περιβάλλον τους…
• Κατερίνα: Αλλά έχω ζήσει τη Δικαιοσύνη και πολύ έντονα.. όταν γύρισε ο Πρόεδρος και μου είπε «μιλάς σαν μάνα; όταν τα έκανες αυτά δεν τα σκεφτόσουν;» και πίσω ακριβώς ήταν το παιδί.

Συμμετοχή στο θεραπευτικό πρόγραμμα

Σχετικά με τα αρχικά κίνητρα προσέλευσης των μητέρων στο πρόγραμμα, τοποθετούνται ανάλογα με τις εμπειρίες ζωής και τους στόχους που έχουν. Κοινό σημείο για τις περισσότερες, με ξεκάθαρο κίνητρο, είναι η ψυχική απεξάρτηση, καθώς και τα παιδιά τους.

• Νάντια: Για να σταματήσω να πίνω, γιατί τα έχω στη σκέψη μου δεν μου έχουν φύγει και είναι πολύ βασικό, γι’ αυτό ήρθα γιατί θέλω βοήθεια, υποστήριξη.. συγνώμη δεν το είπα.. και για το παιδί μου…
• Κάθρην: Ήρθα για το λόγο ότι πρέπει να γίνω καλά, γιατί ντρέπομαι να βλέπω τα παιδιά μου έτσι… και για τα παιδιά μου…
• Αριάννα: Εγώ ήρθα για τον εαυτό μου, δεν ξέρω αν είναι κακό που δεν σκέφτηκα να έρθω για το παιδί μου, για τον εαυτό μου ήρθα…

Όσον αφορά στο βαθμό ικανοποίησης από το πρόγραμμα σε σχέση με την υποστήριξη τους στον ρόλο ως μητέρες, η εκτίμηση από τις απαντήσεις που δίνουν, διαφοροποιείται ανάλογα με το χρόνο παραμονής τους στο πρόγραμμα, καθώς και από τις προτεραιότητες και τις ανάγκες που ορίζει το κάθε μέλος.

• Άλεξ: Όχι. Εγώ θα ήθελα να έχει περισσότερο… δεν με καλύπτει..
• Κάθρην: ούτε εμένα με καλύπτει, ούτε στα παιδιά μου, πουθενά… δηλαδή για εμένα μόνο…
• Αριάννα: Στη φάση που είμαι εγώ τώρα, στην κύρια φάση θεραπείας, ήθελα εγώ και βρήκα τρόπους και πήρα βοήθεια, σαν μάνα, είτε μέσα από το θεραπευτή μου με ατομικές συναντήσεις, είτε με ομάδες οικογένειας…
• Κατερίνα: Εγώ πιστεύω ότι βοηθάει..
• Ειρήνη: Εγώ πιστεύω ότι είναι ανάλογα στη φάση που βρίσκεται ο καθένας και τι ζητάει…δεν μπορώ να μιλήσω, γενικώς, για το Πρόγραμμα. Στη φάση που βρίσκομαι χρειάζομαι μία πιο εξειδικευμένη υποστήριξη..

Όσον αφορά το βαθμό υποστήριξής από μέλη της ομάδας τους που δεν είναι μητέρες οι απαντήσεις φαίνεται να διχάζουν την ομάδα.

• Νάντια: Εγώ πιστεύω, όχι, σαν μητέρες, όχι..
• Ζωή: Εμένα με έχει βοηθήσει μέλος που δεν είναι μητέρα, στο θέμα το δικό μου, μητέρας με κόρη.
• Ειρήνη: Ένιωθα ότι καταλαβαίνει ως παιδί, όχι ως μάνα, αλλά με βοηθούσε εμένα να δω πώς νιώθει ένα παιδί, αλλά όχι ακριβώς να νιώθει εμένα…

Από τις απαντήσεις που δίνουν σε σχέση με την ερώτηση εάν θεωρούν ότι με τη διαδικασία της θεραπείας εξελίσσονται, ως άνθρωποι, ως μητέρες, εκτιμούν ως πολύ θετική την τωρινή τους εξέλιξη, βλέποντας πιο αισιόδοξα το μέλλον τους.

 

• ΟΛΕΣ: Ναι, βέβαια..
• Ειρήνη: Είναι πολύ καλύτερα τα πράγματα. Νιώθω πάρα πολύ αγάπη. Ανησυχία. Ευθύνη… και φόβο…Ανάγκη να του δώσω πάρα πολλά πράγματα.
• Βούλα: Και εγώ το νιώθω, είμαι κοντά στον ένα μήνα και νιώθω καλύτερα τον εαυτό μου…
• Γκρασιέλα: Τώρα νιώθω πολύ καλά με το γιο μου και σαν μητέρα και με όλα μου. Νιώθω πολύ περήφανη γι’ αυτόν και που έχω ένα παιδ.
• Βούλα: Ένα χρόνο που έχουν φτιάξει οι σχέσεις μας. Μιλάμε πλέον ανοιχτά….(πολύ συγκινημένη).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτούν οι φόβοι και οι προσδοκίες που έχουν οι μητέρες για μετά την αποφυλάκιση. Στην συντριπτική πλειοψηφία ελπίζουν ότι θα καταφέρουν να δημιουργήσουν μια υγιή σχέση μάνας – παιδιού. Ενώ, αυτά που θεωρούν ότι θα αντιμετωπίσουν είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης που μπορεί να αντιμετωπίσουν από τα παιδιά τους, καθώς και την αποδοχή του ρόλου τους ως μητέρες. Χαρακτηριστικές είναι οι απαντήσεις για τις προσδοκίες και τους φόβους τους.

Προσδοκίες

• Ζωή: Μαμά με κόρη, χωρίς φόβους, αλλά και με το σεβασμό που πρέπει.
• Γκρασιέλα: Μου αρέσει πάρα πολύ και ονειρεύομαι με το γιο μου. Να μου ανοίγεται περισσότερο, προσπαθώ και το ονειρεύομαι
• Κάθρην: Θέλω να είμαι στις χαρές, στις λύπες, στους γάμους, στα εγγόνια, παντού, να είμαι μαζί τους…
• Κατερίνα: Σημαντικό ρόλο για μένα έχει η ειλικρίνεια και η εμπιστοσύνη…
• Δανάη: Εγώ θα ήθελα προσωπικά, να ήταν καθαρά μαμάς – κόρης, γιαγιάς οι σχέσεις μου…

Φόβοι

• Ζωή: Εγώ φοβάμαι πολύ όταν βγω έξω το ρόλο της μητέρας. Δεν τον έχω ζήσει καθόλου και θα αντιμετωπίσω δυσκολίες στο θέμα της εμπιστοσύνης της κόρης μου.
• Νάντια: Εγώ φοβάμαι αν θα βγω έξω, θα δυσκολευτώ πολύ να μου έχει εμπιστοσύνη..
• Λένα: Ο χρόνος που θέλεις εσύ να εγκλιματιστείς στον έξω κόσμο από όλη αυτή την αποχή σου…
• Ειρήνη: Δυσκολία που πιστεύω ότι θα αντιμετωπίσω είναι να μάθει το παιδί ότι εγώ είμαι η οικογένειά του…
• Αριάννα: Φοβάμαι πώς θα επανασυνδεθεί η σχέση με το παιδί μου.
• Λένα: Πάρα πολλά αυτά τα κομμάτια που προσπαθείς και εσύ να επιβιώσεις, αλλά και να στηρίξεις και κάποιον που είναι ευθύνη δική σου.

Όλες συμφώνησαν με τη άποψη ότι θα χρειαστούν υποστήριξη, μετά την αποφυλάκισή τους, προκειμένου να ανταποκριθούν στις δυσκολίες, που έχουν να αντιμετωπίσουν.

• ΟΛΕΣ: Ναι, βέβαια..

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ποσοτική μελέτη

Ξεκινώντας την καταγραφή των αποτελεσμάτων, πολύ γρήγορα, διαπιστώνεται από τη ανάλυση των ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων, η πολυπλοκότητα και η πολυμορφία των προβλημάτων των ατόμων που συμμετείχαν στην έρευνα. Από την ανάλυση των ποσοτικών αποτελεσμάτων, παρατηρείται ότι δεν υπάρχει ομοιογένεια σε σχέση με την ηλικία τους. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι οι διαφορετικές εξελικτικές ανάγκες αυτών των γυναικών χρειάζεται να αντιμετωπίζονται με εξαιρετική ευελιξία. Ένα στοιχείο που λειτουργεί ενισχυτικά ως προς την ανάγκη εξατομικευμένης προσέγγισης είναι ότι εμφανίζουν διαφοροποίηση σε ότι αφορά την οικογενειακή τους κατάσταση καθώς και το εκπαιδευτικό τους επίπεδο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαπίστωση ότι εκτός από τα προβλήματα σωματικής υγείας που αναφέρουν, παρουσιάζουν σε υψηλό ποσοστό προβλήματα ψυχοπαθολογίας. Το 100% του δείγματος ανέφερε ένα μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο στη ζωή τους. Ωστόσο, λόγω του είδους της έρευνας, αλλά και του μικρού δείγματος, δεν μπορούμε να προβούμε σε ασφαλή συμπεράσματα όσον αφορά την βαρύτητα των ψυχικών νόσων. Χρειάζεται εστιασμένη έρευνα για τη συν-νοσηρότητα που πιθανόν θα προσέφερε σημαντικές πληροφορίες στη θεραπεία τους. Όπως φαίνεται από τα ερευνητικά αποτελέσματα, οι περισσότερες έχουν μεγαλώσει σε ένα οικογενειακό περιβάλλον όπου η εξάρτηση κατέχει σημαντικό ρόλο. Συνήθως, κάποια απ’ τα κοντινά πρόσωπα, ο πατέρας, η μητέρα, τα αδέλφια έκαναν χρήση ουσιών. Έχουν μεγαλώσει σε οικογενειακό περιβάλλον όπου επικρατούσε η βία, η συναισθηματική κακοποίηση, καθώς υπήρξαν και θύματα σεξουαλικής κακοποίησης.

Ποιοτική Μελέτη

Μέσα σ’ αυτόν το χαοτικό τρόπο ζωής, λόγω της εξάρτησης, έρχονται αντιμέτωπες με μια μη προγραμματισμένη εγκυμοσύνη. Τα συναισθήματα που αναδύονται μπροστά σε ένα τέτοιο γεγονός (και όπως τα περιγράφουν οι ίδιες) είναι αρνητικά και εμπεριέχουν το στοιχείο του φόβου και της αγωνίας. Αγωνία, για τη γέννηση ενός παιδιού, για το οποίο δεν είναι έτοιμες ηλικιακά, συναισθηματικά αλλά και οικογενειακά να μεγαλώσουν και να υποστηρίξουν. Και αυτό γιατί η εγκυμοσύνη έρχεται σε ένα σημείο της ζωής τους, όπου δεν βιώνουν ομαλή και φυσιολογική οικογενειακή κατάσταση (αντιθέτως, σύζυγος χρήστης, σύντροφος απών κ.ά.) και νιώθουν φόβο και αγωνία για τον ερχομό ενός παιδιού όσον αφορά την καθημερινή φροντίδα, την οικονομική του εξασφάλιση και τη συναισθηματική κάλυψη των αναγκών του. Από την άλλη, φαίνεται οι ίδιες να θεωρούν ότι μέσω της γέννησης ενός παιδιού, οι ίδιες θα βρουν λύτρωση από την εξάρτησή τους. Ουσιαστικά δηλαδή, το μωρό θα τις βοηθήσει να απεμπλακούν από την έως τώρα ζωή τους, να αλλάξουν σελίδα και να μεταμορφωθούν σε μητέρες, γυναίκες προσαρμοσμένες σε κοινωνικά αποδεκτούς ρόλους. Αμφιταλαντεύονται και διχάζονται, από τη μία να συνεχίσουν τον ήδη υπάρχοντα τρόπο ζωής τους και από την άλλη, να αναλάβουν έναν κοινωνικό ρόλο (της μητέρας), για τον οποίο έχουν μεγαλώσει και έχουν γαλουχηθεί από παιδιά. Προσπαθώντας να εκπληρώσουν το ρόλο αυτό, γεννιέται η ελπίδα της αλλαγής και της «αναγέννησης» και για τις ίδιες. Η συμπεριφορά τους, σχετικά με τη χρήση κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, διαφέρει και μπορεί να εντοπιστεί σε τρεις βασικές παραμέτρους: α) Διακοπή χρήσης, β) Μείωση ή περιστασιακή χρήση και γ) Συνέχιση της χρήσης με τον ίδιο ρυθμό.

Η χρήση από τη μητέρα εγκυμονεί κινδύνους τόσο για την ίδια όσο και για τη σωματική και ψυχική υγεία του παιδιού. Τα παιδιά της εξαρτημένης μητέρας, με τη γέννησή τους, και πριν συνειδητοποιήσουν οτιδήποτε άλλο, έρχονται αντιμέτωπα με το σκληρό κόσμο των ουσιών, αντιμετωπίζοντας ιδιαίτερα προβλήματα υγείας. Συχνά παρουσιάζουν στερητικό σύνδρομο, γεννιούνται με απώλεια βάρους, ενώ, σε άλλη περίπτωση, έρχονται αντιμέτωπα με τον ξαφνικό θάνατο. Η δυσκολία της μητέρας να ανταποκριθεί με συνέπεια στις ανάγκες του παιδιού, προσφέροντάς του αγάπη και ασφάλεια, καθώς και σταθερότητα στη γονεϊκή συμπεριφορά, θέτει σε σοβαρό κίνδυνο και τελικά, υπονομεύει και καταδικάζει τη μεταξύ τους σχέση. Το παιδί μεγαλώνει και ζει κάτω από ανασφάλεια και διαρκές πένθος, η καθημερινή κατάσταση αποχωρισμού που βιώνει, είτε με την απουσία του πατέρα λόγω εγκατάλειψης ή θανάτου, είτε με την απουσία της μητέρας λόγω του εγκλεισμού της, του προκαλούν έντονο άγχος. Τα παιδιά συχνά αναλαμβάνουν ρόλους ενηλίκων και προσπαθούν με αυτόν τον τρόπο να ισορροπήσουν την κατάσταση. Αυτή η αντιστροφή ρόλων, φαίνεται να προστατεύει την κοινωνική λειτουργικότητα του παιδιού, καθώς και τη σχέση του με τη μητέρα.

Η συνειδητή και ασυνείδητη προσπάθεια των παιδιών στην αναμέτρηση με το πρόβλημα της εξάρτησης, η υιοθέτηση των ρόλων, περιγράφεται συνήθως από την εξής τυπολογία: το παιδί «ήρωας», το παιδί «αποδιοπομπαίος τράγος», το παιδί «μασκότ» και το «χαμένο» παιδί (Rivinus,1991; Brooks and Rice, 1997). Πίσω, όμως, από αυτούς τους ρόλους που αναλαμβάνει να παίξει, προκειμένου να ανταποκριθεί στις δύσκολες συνθήκες της ζωής του, φαίνεται να κρύβονται οδυνηρά συναισθήματα ανασφάλειας, φόβου και πόνου. Η μητέρα, από την άλλη, εγκλωβισμένη στις νέες καταστάσεις και αδυνατώντας να ανταποκριθεί στο ρόλο της, φαίνεται να εγκαταλείπει την προσπάθειά της και βυθίζεται όλο και περισσότερο στον κόσμο των ουσιών. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν με τον εγκλεισμό, φαίνεται να είναι τριπλής σημασίας για τις ίδιες. Βιώνουν το βάρος της εξαρτημένης γυναίκας, της φυλακισμένης γυναίκας και της κακής μητέρας. Το γεγονός του εγκλεισμού, επηρεάζει όχι μόνο τις ίδιες, αλλά όλο το σύστημα της οικογένειας και ιδιαίτερα τα παιδιά τους. Με τον εγκλεισμό της μητέρας, τα παιδιά έχουν να αντιμετωπίσουν το στερεότυπο της φυλακής, καθώς και την προκατάληψη της εξάρτησης, που πλέον, έχει γιγαντωθεί. Βιώνουν μία τεράστια γκάμα αρνητικών συναισθημάτων, που κυμαίνονται από την οργή μέχρι την απόγνωση, και διαμορφώνουν τους όρους μιας διαταραγμένης συμπεριφοράς στην οποία επικρατεί, άλλοτε η βία και άλλοτε, η απάθεια. Μέσα σε αυτήν την απόγνωση, σε μερικές περιπτώσεις, προσπαθώντας να κατανοήσουν την μητέρα τους, οδηγούνται σε ακραίες συμπεριφορές, όπως είναι η χρήση ουσιών, είτε περιστασιακή, είτε συστηματική.

Κατά την περίοδο του εγκλεισμού, στην «καλύτερη περίπτωση», αναλαμβάνει η οικογένεια της μητέρας την ανατροφή και την κοινωνικοποίηση του παιδιού. Όπως δηλώνουν οι ίδιες, δεν θεωρούν κατάλληλο το περιβάλλον που μεγαλώνουν τα παιδιά τους. Άλλωστε, η εξέλιξη της μητέρας μας αναδύει την προβληματική δυναμική της οικογένειας. Από την άλλη, οι νομικές ρυθμίσεις του σωφρονιστικού συστήματος, αλλά και οι ακατάλληλες διαδικασίες επισκεπτηρίου, όχι μόνο δεν βοηθούν την επικοινωνία και την ενίσχυση της σχέσης μητέρας- παιδιού, αλλά λειτουργούν αποτρεπτικά, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνονται οι μεταξύ τους σχέσεις. Τα συναισθήματα της ενοχής απέναντι στα παιδιά τους αλλά, και η ανάγκη τους για υποστήριξη από ανθρώπους που θα τις βοηθήσουν για μια καινούργια ζωή χωρίς ουσίες, είναι τα κοινά σημεία που τις κινητοποιούν για τη συμμετοχής τους στο θεραπευτικό πρόγραμμα.

Με τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα και μέσα από τις θεραπευτικές διαδικασίες, φαίνεται να αναγνωρίζουν τις ανάγκες των παιδιών τους, καθώς και του τρόπου που συνέβαλε η εξάρτηση στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, τόσο οι ίδιες, όσο και τα παιδιά τους. Σταδιακά, και με την ενίσχυση από το θεραπευτικό προσωπικό, μέσα από τις διαδικασίες της ομάδας, καταφέρνουν να εκφράζουν την άποψή τους, κάνοντας κριτική και αυτοκριτική, μαθαίνουν να μοιράζονται τα συναισθήματά τους, ξεπερνώντας έτσι το βάρος του κρυμμένου προβλήματος, ανακουφίζοντας τις ενοχές και τη ντροπή τους. Επίσης, η ενίσχυση της συμμετοχής τους σε εκπαιδευτικές, επαγγελματικές και δημιουργικές δραστηριότητες, συμβάλει –πέρα των άλλων θετικών αποτελεσμάτων– στην ανάπτυξη και στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησής τους, βελτιώνοντας έτσι τον γονεϊκό τους ρόλο, μιας και κεντρικό πρόβλημα είναι η έλλειψη αυτοπεποίθησης σε αυτόν το ρόλο που θα αναλάβουν βγαίνοντας από τη φυλακή. Αυτή η αποδοχή, που εξασφαλίζεται πολύ δύσκολα από τις ίδιες, γίνεται η βάση μιας καινούργιας σχέσης με τον εαυτό τους, αλλά επιπλέον τους επιτρέπει να ονειρεύονται μια υγιή σχέση με το παιδί τους.

Σημαντικό ρόλο, κατά τη διαδικασία των θεραπευτικών ομάδων, φαίνεται να κατέχουν και τα μέλη της κοινότητας που δεν είναι μητέρες, οι οποίες ταυτίζονται, κυρίως, με τον ρόλο του παιδιού (προφανώς από τη δική τους αρνητική σχέση με τη μητέρα τους), βοηθώντας έτσι, τις έγκλειστες μητέρες να κατανοήσουν καλύτερα τον συναισθηματικό κόσμο των παιδιών τους και τις ανάγκες τους. Η πολυπλοκότητα, όμως, των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι μητέρες, καθώς και οι περιορισμοί του θεραπευτικού προγράμματος λόγω της λειτουργίας του μέσα στη φυλακή, φαίνεται να απαιτούν βάθος χρόνου για τη βελτίωση του γονεϊκού τους ρόλου. Η εξάρτηση στις μητέρες που είναι και έγκλειστες, εγείρει ιδιαίτερα και πολύπλοκα προβλήματα που χρήζουν ιδιαίτερης σημασίας και προσοχής.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι κατά την περίοδο του εγκλεισμού, ο κίνδυνος της παραμέλησης, της απομόνωσης και του στιγματισμού είναι στοιχεία που καθιστούν οποιαδήποτε προσπάθεια απεξάρτησης και κοινωνικής επανένταξης ανέφικτη. Σκοπός μας, λοιπόν, θα πρέπει να είναι να μετατρέψουμε την τιμωρία σε ευκαιρία για αυτές τις γυναίκες, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να καταφέρουν να απεξαρτηθούν και να γίνουν πιο αποτελεσματικές προς τις ίδιες και ως προς τη σχέση τους με τα παιδιά τους. Προϋπόθεση για την επίτευξη του παραπάνω στόχου, είναι η ύπαρξη ευαισθητοποίησης και συλλογικής προσπάθειας από όλους τους αρμόδιους φορείς που εμπλέκονται. Είναι επομένως αναγκαίο, να αναπτυχθούν εξειδικευμένες θεραπευτικές τεχνικές στο πλαίσιο υποστήριξης, κατά την περίοδο του εγκλεισμού, που θα παρέχουν υπηρεσίες με στόχο την ψυχική απεξάρτηση, την επίλυση των προβλημάτων υγείας, την ενδυνάμωση του γονεϊκού ρόλου, τη στήριξη του οικογενειακού περιβάλλοντος, την επανασύνδεση με διαδικασίες εκπαίδευσης, καθώς και την επανασύνδεση, σε νέα βάση, με τα παιδιά τους.

Το θεραπευτικό πλαίσιο της Κοινωνικής Επανένταξης θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την ομαλή μετάβαση από το μέσα (φυλακή) στην κοινωνική τους δραστηριοποίηση, με καθοριστικό ρόλο τη συγκρότηση της νέας ταυτότητας της μητέρας. Τέλος, είναι σημαντική η εστίαση της θεραπευτικής παρέμβασης στην αναδόμηση της οικογένειας καθώς και στην υποστήριξη του παιδιού. Επίσης σημαντικό ρόλο κατέχει η ενίσχυση των επαγγελματιών του χώρου καλύπτοντας τις παραπάνω ανάγκες καθώς και τη δημιουργία ανάπτυξης ενός δικτύου συνεργατών με θεσμικά πλαίσια, φορείς και ιδιώτες.

Όπως φάνηκε και από τα αποτελέσματα της έρευνας, η πολιτική του εγκλεισμού, όχι μόνο δεν βοηθάει στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι εξαρτημένες μητέρες, αλλά αποτελεί ένα μηχανισμό που επιφέρει επιπρόσθετα προβλήματα, τόσο στις ίδιες, αλλά και στα παιδιά τους. Χρειάζεται, επομένως, να εφαρμοστούν πολιτικές που θα ευνοούν τα εναλλακτικά μέτρα αντί της ποινικής δίωξης, ενθαρρύνοντας την απεξάρτηση. Απαραίτητη κρίνεται η συνεργασία μεταξύ του Υπουργείου Δικαιοσύνης και των προγραμμάτων απεξάρτησης για την καλύτερη εξασφάλιση της εναλλακτικής αντιμετώπισης. Στην περίπτωση του εγκλεισμού, το νομοθετικό πλαίσιο θα πρέπει να διευκολύνει την ένταξη σε θεραπευτικό πρόγραμμα, καθώς και την αποφυλάκιση με την ολοκλήρωση της θεραπείας. Όσο αφορά το θεσμικό πλαίσιο της φυλακής, πρέπει να συνοδεύεται από μέτρα υποστήριξης που θα συμβάλουν στη θεραπεία και την κοινωνική τους επανένταξη. Χρειάζεται να διαμορφωθούν χώροι που θα καλύπτουν τις επικοινωνιακές ανάγκες με τα παιδιά τους. Να θεσμοθετηθούν ειδικές άδειες μητέρων που θα διευκολύνουν την ομαλή επανασύνδεση με τα παιδιά τους και την αύξηση των κινήτρων για την εισαγωγή σε θεραπευτικό πρόγραμμα.

Τέλος, χρειάζεται συστηματική εκπαίδευση στο σωφρονιστικό προσωπικό, που καλείται να διαχειριστεί τόσο σημαντικά και δύσκολα προβλήματα, όπως είναι η διαπαιδαγώγηση των εξαρτημένων μητέρων.

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

Bateson, G., (1971), The cybernetics of self: A theory of alcoholism, Psychiatry, 34,1-18.

Bowen M., (1998), Τρίγωνα στην Οικογένεια., Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Βettelheim, (1987), Dialogues with mothers, Εκδόσεις Γλάρος.

Darke S., Wodak A., Hall W., Heather N., Ward J., 1992, Prevalence and Predictors of Psychopathology among opiate users, British Journal of Addiction 87: pp. 771 – 776

De Leon George, (2000), The Therapeutic Community: theory, model, and method, New York.

Dole V.P. & Nyswander M. (1965) A medical treatment for diacetylmorphine (heroin) addiction: a clinical trial with methadone hydrochloride. Journal of the American Medical Association, 193, 8, 80-84.

EMCDDA – European Monitoring Center for Drugs and Drug Addiction, Ετήσιες εκθέσεις σχετικά με την κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών στ ην Ευρωπαϊκή Ένωση από το 2000 έως το 2006,. Αθήνα, EMCDDA.

Goffman E. (2001), Στίγμα, Αθήνα, Αλεξάνδρεια.

Goffman Ε. (1994), Άσυλα, Μετάφραση Ξενοφών Κομνηνός. Αθήνα, Ευρύαλος.

Howitt D. & Cramer D. (2001), Στατιστική με το SPSS 11 για Windows, Κλειδάριθμος.

Ivey A.E. & Gluckstern N. (1995), Συμβουλευτική: Βασικές Δεξιότητες Επιρροής, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Kaplan H.& Sadock Β. (2000),Ψυχιατρική, Αθήνα, Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας.

Kranke A., (1995) Women’s Drug Dependence: Explanatory Appwach sidle Means of Prevention Presentation at the Symposium “Women and Drugs.

Minuchin S. (2000, Οικογένειες και Οικογενειακή θεραπεία,. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Nucholls C., Cassel J. and Kaplan B., 1972, Psychosocial assets, life crisis and the prognosis of pregnancy, American Journal of Epidemiology 95: pp. 431 – 441.

Porches J.O. Ph.D. J.C. Norcross Ph.D. C.C. Di Clemente Ph.D. (1992), In search of how people change: Applications to addictive behaviours, American Psychologist, 47, 1102-1114.

Reitox, Greek focal point (2000), Annual report.

Rivinus, T.M.(1991) Psychoanalytic Theory and Children of Chemically Dependent Parents: Ships Passing in the Night? In T.M. Rivinus (ed.) Children of Chemically Dependent Parents: Multiperspectives from the Cutting Edge. US: Brunner/Mazel.

Shipman Pat. (1998), Η Εξέλιξη του Ρατσισμού, Αθήνα, ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ.

Stocco, P., Llacer, j.j.L., Calafat, A.,Mendes,F. (2000) Women Drug Abuse In Europe: Gender Identity. Venezia: European Institute of Research on the Risk Factors in Infancy and Adolescence (IREFREA).

Swift W., Copeland J., Wayne H., 1996, Characteristics of Women with Alcohol and other Drug Problems. Finding of an Australian National Survey, Addiction 91: pp. 1141 – 1150.

Swigart j. (1991), Ο Μύθος της κακής μητέρας, Αθήνα, Αποσπερίτης

Walker L. (1989), Η Κακοποιημένη Γυναίκα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Wurmser, L. (1984) The role of superego conflicts in substance abuse and their treatment. International journal of Psychoanalytic Psychotherapy.

Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία

Αρχιμανδρίτου Μ.(2000), Η Ανοικτή Έκτιση της Ποινής, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα

Ασημάκης Π., (2001), Σύγχρονες Ψυχοθεραπείες, Αθήνα, Ασημάκης.

Γιωτοπούλου – Μαραγκοπούλου, (1984), Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας Μέρος Α’, Αθήνα, Νομική βιβλιοθήκη.

Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα – ΤΟΜΟΣ Α’ (Έκθεση για το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο), (1996), Επιστημονικός Υπεύθυνος: καθ. Ηλίας Κατσούλης. Αθήνα, ΕΚΚΕ.

Διαστάσεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού στην Ελλάδα – ΤΟΜΟΣ Β’ (Έκθεση για το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο), (1996), Επιστημονικός Υπεύθυνος: καθ. Ηλίας Κατσούλης. Αθήνα, ΕΚΚΕ.

Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν. – Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας, (2000), Κατάσταση του προβλήματος των Ναρκωτικών στην Ευρωπαϊκή Ένωσης.

Ε.Κ.Τ.Ε.Π.Ν. (2002 έως το 2004). Ετήσιες εκθέσεις του για την κατάσταση των ναρκωτικών στην Ελλάδα, Αθήνα, Ερευνητικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής.

Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα ναρκωτικά, (2002-2006). Αθήνα, Υπουργείο Υγείας

Ιατρίδης Δ. (1990), Σχεδιασμός Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα, Gutemberg.

Καπάρδης Α., (2004), Ψυχολογία και Δίκαιο, Αθήνα, Μεσόγειος.

ΚΕΘΕΑ, (2000), Συμβουλευτική στον τομέα της Τοξικοεξάρτησης: Γνώσεις, Δεξιότητες, Στάση στην επαγγελματική πρακτική, Αθήνα, Σχήμα και Χρώμα.

ΚΕΘΕΑ, (2002), Εξαρτήσεις Vol. 1,2,3,4,5,6,7: Επιστημονική Περιοδική έκδοση για Θέματα Εξαρτήσεων, Αθήνα, Σχήμα και Χρώμα.

ΚΕΘΕΑ, (2005), Κοινωνιοδημογραφικά Χαρακτηριστικά και Συνθήκες ΚΕΘΕΑ,(2000, 2001, 2002, 2003, 2004), Αθήνα, Σχήμα και Χρώμα.

Κλήμης Ν. (2002), Εξουσία, Βία, Πόνος, Τόμος Α΄, Αθήνα, Καστανιώτης

Κλήμης Ν, (2002), Εξουσία, Βία, Πόνος, Τόμος Β΄, Αθήνα, Καστανιώτης.

Κουράκης Ν. (1997), Ποινική Καταστολή, Αθήνα – Κομοτηνή, Σάκκουλα

Κρεμμύδας Α. (2005), Δυσκολίες και Προοπτικές στην Κοινωνική Ένταξη Αποφυλακισμένων Τοξικοεξαρτημένων Ατόμων. Διπλωματική Εργασία.

Λάζος Γ. (1998), Το Πρόβλημα της Ποιοτικής Έρευνας στις Κοινωνικές Επιστήμες – Θεωρία και Πράξη, Αθήνα, Παπαζήσης ΑΕΒΕ.

Λιάππας Ι. (1999), Ναρκωτικά: Εθιστικές ουσίες, Κλινικά Προβλήματα, Αντιμετώπιση. Αθήνα, Πατάκης.

Λυδάκη Αν., (2001), Ποιοτικές Μέθοδοι της Κοινωνικής Έρευνας, Αθήνα, Καστανιώτης.

Μαλικιώση – Λοϊζου Μ. (1999), Συμβουλευτική Ψυχολογία, Ελληνικά Γράμματα.

Μανεσιώτη, Ντάλιου, Κόκκορης, (2006), Ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά των γυναικών στην Μονάδα Βραχείας Διάρκειας Πειραιά του Ο.Κ.Α.ΝΑ., Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 94, σ. 161-165.

Μάνος Ν. (1997), Bασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής (Αναθεωρημένη έκδοση), Θεσσαλονίκη, University Studio Press.

Μαργαρίτης Λ – Παρασκευόπουλος Ν. (2000), Σωφρονιστικός Κώδικας και Συναφή Κείμενα, Αθήνα, Σάκκουλα.

Μαργαρίτης Λ.– Παρασκευόπουλος, Ν. Ποινικός Κώδικας και Ειδικοί Ποινικοί. Μαργώνη Β. (2004), Εξαρτημένη μητέρα και παιδί. Ο ρόλος του κέντρου βοήθειας. Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 88, σ. 65-68.

Μάτσα Κ. (2001), Γυναίκα Τοξικομανής. Χειραφέτηση και Κοινωνική Επανένταξη, Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 76, σ. 18-28.

Μισουρίδου Ε., (2004), Εξάρτηση και μητρότητα, Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 88, σ. 59-64.

Μπερτράν Κ. (2000), Επάγγελμα Μωρό, Αθήνα, Καστανιώτης.

Νόμοι, (2000), Αθήνα, Σάκκουλα.

Νάταλι Αντζίρ, (2001), Γυναίκα μια Εσωτερική Γεωγραφία, Αθήνα, Πατάκη,

Πανούσης Ι., (1989), Η σωφρονιστική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα (από τον κυνισμό της εργασίας στην ουτοπία της αγωγής;), Αθήνα – Κομοτηνή, Σάκκουλα.

Πουλόπουλος Χ. & Τσιμπουκλή Α., (1995), Ομαδικά εστιασμένη συνέντευξη: Ένα νέο μεθοδολογικό εργαλείο έρευνας στον τομέα των κοινωνικών επιστημών, Κοινωνική εργασία, τ. 39, 158 -163, ΣΚΛΕ, Αθήνα.

Πουλόπουλος Χ., (2002), Υποτροπή στην Εξάρτηση από Ψυχότροπες Ουσίες, Ανάτυπο από την Ποινική Δικαιοσύνη, Τεύχος 3.

Πουλόπουλος Χ., (2005), Εξαρτήσεις. Οι θεραπευτικές Κοινότητες. Αθήνα, Ελληνικά γράμματα.

Ρήγα Α. Β., (1991) Μητρότητα εκτός γάμου και τοξικομανία (μελέτη μιας περίπτωσης) Αθήνα, Μαυρομάτη.

Σπινέλλη Κ., Κουράκης Ν., (2006), Έρευνα Αξιολόγησης του Θ.Π. ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ

Στεφανής, Σολδάτος, Μαυρέας, (1993), ICD-10, Αθήνα, ΒΗΤΑ.

Τέντης Γ., (2002), Εγκλεισμός των ουσιοεξαρτημένων. Τιμωρία η ευκαιρία για κοινωνική αποκατάσταση και δραστηριοποίηση. Διπλωματική Εργασία

Τσαλίκογλου Φ., (1999), Η ψυχολογία της καθημερινής ζωής, Αθήνα, Καστανιώτης.

Τσιγκάνου Ι., Τζωρτοπούλου Μ. Ζαραφωνίτου Χ.,(2001). ”Φύλο και κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες ” Αθήνα, Μελέτης βιβλιογραφικής Επισκόπησης.

Φαρσεδάκη Ι., Συλικού Γ., (1996), Ναρκωτικά, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη

Φουκώ Μ. (1989), Επιτήρηση και Τιμωρία – Η Γέννηση της Φυλακής, Αθήνα, Ράππα.

Χαραμή Χρ. (2004), Γνωριμία με τις Εξαρτημένες Μητέρες, Τετράδια Ψυχιατρικής τ. 88, σ. 69-76

[1] Τα ονόματα που αναφέρονται στον παραπάνω πίνακα είναι ψευδώνυμα, τα οποία επέλεξαν οι ίδιες οι κρατούμενες, για τη διασφάλιση του απορρήτου και της ανωνυμίας.