Αθηνά Παραστατίδου, Κατερίνα Βασίλογλου, & Θαλής Μπουτσιαράκος
DOI: https://doi.org/10.57160/SDJH2637
Το ΚΕΘΕΑ είναι ένας οργανισμός που παρέχει υπηρεσίες δωρεάν, χωρίς διακρίσεις σε ευάλωτους πληθυσμούς για το θέμα της εξάρτησης. Το Συμβουλευτικό Κέντρο Μυτιλήνης στην 10ετή λειτουργία του προσφέρει υπηρεσίες στον πληθυσμό όλου του νησιού. Τα τελευταία χρόνια με την ανάδυση του προσφυγικού ζητήματος προέκυψαν νέα αιτήματα από πρόσφυγες που διαμένουν στο νησί. Συγκεκριμένα στην περίοδο 2018-2020, η υπηρεσία δέχθηκε 37 πρόσφυγες σε ατομικά ραντεβού, εκ των οποίων οι 7 ήταν ενήλικες και οι 30 ανήλικοι, ενώ σε ομάδες ενημερώθηκαν συνολικά 369 ανήλικοι πρόσφυγες.
Ιστορικό παροχής υπηρεσιών σε πρόσφυγες
Από το 2015 το Συμβουλευτικό Κέντρο Μυτιλήνης συμμετείχε ενεργά στην παροχή υπηρεσιών προς το μεγάλο κύμα προσφύγων αυτού του έτους, οργανώνοντας ομάδες εθελοντών που λειτούργησαν επικουρικά. Οι εθελοντές μετακινούνταν με το αυτοκίνητο του Κέντρου στη Σκάλα Συκαμιάς, σημείο άφιξης πολλών προσφύγων, και διένεμαν ρουχισμό και είδη πρώτης ανάγκης. Παράλληλα, υπήρξε συνεργασία με τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα και τους Γιατρούς του Κόσμου μέσω της μεταφοράς ατόμων με κινητικά προβλήματα ή προβλήματα υγείας στο νοσοκομείο της Μυτιλήνης.
Tο 2017 (12/04/2017 – 30/07/2017) υπήρξε συνεργασία με την ΜΚΟ Ηλιαχτίδα, δομή φιλοξενίας ανήλικων προσφύγων. Η δράση περιλάμβανε ενημερώσεις για την εξάρτηση και τους κινδύνους της χρήσης, δημιουργική απασχόληση μέσω μαγειρικής, ελεύθερο δημιουργικό χρόνο με μαθήματα φωτογραφίας, ζωγραφική, μουσική. Αυτές οι προσπάθειες αποτέλεσαν και την πρωτόλεια εμπλοκή και εργασιακή ενασχόληση με το προσφυγικό ζήτημα που ταλανίζει το νησί.
Η ανάπτυξη του προγράμματος δευτερογενούς πρόληψης
Διερευνητικές επαφές – πιλοτική εφαρμογή προγράμματος
Τον Απρίλιο του 2018 και με δεδομένες τις δυσκολίες που γνωρίζαμε πως βιώνουν οι ανήλικοι ασυνόδευτοι πρόσφυγες που φιλοξενούνταν στο ΚΥΤ Μόριας, πραγματοποιήθηκε συνάντηση με την υπεύθυνη της πτέρυγας ασυνόδευτων ανηλίκων. Μέσα από τη συνάντηση, αναδείχθηκε το εκτεταμένο πρόβλημα της χρήσης αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών από τους ανήλικους ασυνόδευτους πρόσφυγες. Έτσι, αποφασίστηκε η συνεργασία με τις πτέρυγες ασυνόδευτων ανηλίκων του ΚΥΤ Μόριας και η θεραπευτική υποστήριξή τους από το ΚΕΘΕΑ Μυτιλήνης. Η αρχή έγινε με τη δημιουργία μίας μικρής ομάδας εφήβων που προσήλθαν στο Κέντρο για ενημέρωση αναφορικά με το ζήτημα των εξαρτήσεων. Η ομάδα ήταν μικτή, δηλαδή, αποτελούνταν από εφήβους που έκαναν χρήση ουσιών και από άλλους που είχαν πλήρη αποχή. Με αυτό τον τρόπο, έγινε μία προσπάθεια, να ελαχιστοποιήσουμε τη στοχοποίηση που μπορεί να ένιωθαν όσοι έκαναν χρήση, και παράλληλα να τους κάνουμε να νιώσουν οι ίδιοι περισσότερο ασφαλείς. Μέσα από αυτή την διαδικασία ξεκίνησαν οι πρώτοι έφηβοι να εκφράζουν τους προβληματισμούς τους και να ζητούν δειλά και νέα προσέλευση στην υπηρεσία μας. Ξεκινήσαμε τα ατομικά ραντεβού δεχόμενοι τους 2 πρώτους εφήβους οι οποίοι είχαν ζητήσει οι ίδιοι βοήθεια και έκαναν χρήση ουσιών.
Περιγραφή πληθυσμού στόχευσης
Ο πληθυσμός που προσεγγίσαμε ήταν οι ανήλικοι ασυνόδευτοι πρόσφυγες, αποκλειστικά άρρενες. Πληθυσμός που ανήκει εξ ορισμού σε ομάδα υψηλού κινδύνου όσο αφορά το θέμα της εξάρτησης. Επιπλέον ειδικοί λόγοι έκαναν τους εφήβους αυτούς περισσότερο ευάλωτους στον πειραματισμό και αργότερα στη συστηματική χρήση ουσιών. Πρόκειται συνήθως για θύματα εμπορίας ανθρώπων, με προσφυγική ιδιότητα, ανήλικους δίχως κηδεμόνες, επιζήσαντες πολέμου και διωγμών που ταυτόχρονα βρίσκονται σε ευαίσθητη και μεταβατική ηλικία. Πολλοί από αυτούς κατευθύνονται στην Ευρώπη κουβαλώντας ένα βαρύ οικογενειακό χρέος που αφορά την αποκατάσταση ολόκληρης της οικογένειας που έμενε πίσω στην πατρίδα τους. Η αίσθηση αποτυχίας σε αυτήν την αποστολή επιβάρυνε ακόμα περισσότερο τη θέση τους. Άλλοι ουσιαστικά εκδιώχθηκαν από τις οικογένειές τους καθώς ήταν ήδη εξαρτημένοι ή για άλλους λόγους.
Με τον ερχομό τους στο νησί της Λέσβου οι συνθήκες διαβίωσής τους ήταν ιδιαίτερα προβληματικές. Μετά το επικίνδυνο ταξίδι από τη θάλασσα διέμεναν σε τέντες μαζί με όλους τους νεοαφιχθέντες μετανάστες, άντρες, γυναίκες, οικογένειες, όπου παρέμεναν μέχρι να βρεθεί θέση στην ανάλογη πτέρυγα. Στην πτέρυγα όπου διέμεναν για μεγάλο διάστημα οι συνθήκες εξακολουθούσαν να είναι δύσκολες. Για κάποια παιδιά δεν υπήρχε δυνατότητα διαμονής και αφού τους δινόταν ένας υπνόσακος προτιμούσαν να διανυκτερεύουν στην «ζούγκλα» (jungle), δηλαδή στα χωράφια κάτω από τα ελαιόδεντρα, όπως αποκαλούσαν την άτυπη περιοχή έξω και γύρω από τα συρματοπλέγματα του επίσημου ΚΥΤ. Οι συνθήκες σε δομές φιλοξενίας ήταν σαφώς καλύτερες αλλά η διαδικασία μετακίνησής τους σε αυτές ιδιαίτερα χρονοβόρα.
Ο μεγαλύτερος αριθμός που δέχτηκε υπηρεσίες στο χώρο μας ήταν φαρσόφωνοι προερχόμενοι από εμπόλεμες ζώνες του Αφγανιστάν ή αφγανικής καταγωγής που διέμεναν στο Ιράν ή το Πακιστάν και σύμφωνα με τις μαρτυρίες τους στερούνταν εγγράφων και δικαιωμάτων. Οι ελάχιστοι αραβόφωνοι προέρχονταν από το Μαρόκο, τη Συρία και την Παλαιστίνη.
Διαμόρφωση πλαισίου – φιλοσοφία προσέγγισης
Μετά τις πρώτες διερευνητικές επαφές και την πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος αποφασίσαμε να απαντήσουμε θετικά στο αίτημα του ΚΥΤ Μόριας. Παράλληλα διαμορφώσαμε και τις βασικές αρχές του προγράμματος. Η αρχική ιδέα του ΚΥΤ έκανε λόγο για δράση μέσα στην πτέρυγα διαμονής των εφήβων στη Μόρια. Απορρίψαμε αυτή την πιθανότητα αφού επισκεφθήκαμε τις εν λόγω εγκαταστάσεις. Οι συνθήκες ήταν δύσκολες για όλους. Ένας περιορισμένος χώρος περιφραγμένος με συρματοπλέγματα που κλείδωνε με λουκέτο από την κεντρική του είσοδο και εντός του οποίου διέμεναν 120 παιδιά, μοιρασμένα σε κοντέινερ χωρητικότητας 18-20 ατόμων. Επιπλέον οι συνθήκες διαμονής στη Μόρια στραγγάλιζαν κάθε έννοια της ανθρώπινης ιδιότητας. Η δομή του ΚΥΤ εξαιτίας των συνθηκών διαβίωσης είχε ήδη χρωματιστεί αρνητικά για τους εφήβους και ταυτιζόταν με τη φυλακή. Όλα τα παραπάνω καθιστούσαν αδύνατη την εργασία μας εκεί.
Ήταν καθοριστικής σημασίας η αλληλεπίδραση με τους εξυπηρετούμενους να γίνεται σε ένα περιβάλλον καθαρό από ουσίες και βία. Στόχος μας ήταν να δημιουργηθούν ομάδες που θα πληρούν όλα τα κριτήρια δεοντολογίας και σεβασμού προς τον άνθρωπο. Για τους λόγους αυτούς προτείναμε την υλοποίηση του προγράμματος στο χώρο του Κέντρου του ΚΕΘΕΑ. Ωστόσο η προσέλευση των εφήβων δεν θα έπρεπε να είναι υποχρεωτική. Βασική αρχή της φιλοσοφίας του ΚΕΘΕΑ είναι η οικειοθελής προσέλευση. Αν αυτοί οι έφηβοι έρχονταν με εντολή από το ΚΥΤ αυτόματα θα υποσκάπταμε την όλη προσπάθεια και δεν θα δίναμε ουσιαστική υποστήριξη.
Η κινητοποίηση των ανήλικων προσφύγων ώστε να επιτύχουμε την οικειοθελή συμμετοχή τους στο πρόγραμμα ήταν ένα ζητούμενο. Για τον λόγο αυτό ο αρχικός σκοπός που τέθηκε ήταν οι έφηβοι να γνωρίσουν την υπηρεσία μας και να περάσουν δημιουργικό χρόνο με τις δραστηριότητες της μονάδας, χωρίς να απαιτείται η κατάθεση κανενός προσωπικού δεδομένου. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, όταν πλέον ο έφηβος ένιωθε ασφάλεια καθώς και την ανάγκη να επικοινωνήσει τον προβληματισμό του, δίναμε τη δυνατότητα πραγματοποίησης ιδιωτικών συναντήσεων. Συμφωνήσαμε να κάνουμε ενημερώσεις, σε όλους τους εφήβους χωρισμένους σε μικρές ομάδες των 12 ατόμων, για τις υπηρεσίες μας και την εξάρτηση γενικότερα. Οι ομάδες ήταν μικτές και περιλάμβαναν τόσο εφήβους εμπλεκόμενους με τη χρήση, όσο και άλλους που δεν είχαν σχέση με αυτήν.
Η εφαρμογή του παραπάνω σχεδιασμού απαιτούσε την άμεση και δομημένη συνεργασία με το προσωπικό του ΚΥΤ Μόριας, καθώς η ενεργή συμμετοχή του στην υποστήριξη του θεραπευτικού σχεδιασμού ήταν απαραίτητη. Αναλυτικότερα, η υπεύθυνη φροντίστρια των ανηλίκων μεριμνούσε για την ενημέρωση και την ασφαλή προσέλευση των ατόμων στο χώρο μας. Παράλληλα εξασφάλιζε την παρουσία ελληνόφωνου διερμηνέα κατά τη διάρκεια όλων των συναντήσεων, καθώς η γλώσσα ήταν ένα ισχυρό εργαλείο δημιουργίας σχέσης με τους εξυπηρετούμενους.
Με τον τρόπο αυτό ορίσαμε το πλαίσιο και ξεκίνησε αυτό που αργότερα ονομάσαμε «Πρόγραμμα δευτερογενούς πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης σε ανήλικους ασυνόδευτους πρόσφυγες», το οποίο στον βασικό του κορμό περιλάμβανε συναντήσεις ενημέρωσης και ατομικές συνεδρίες. Στην μετέπειτα εξέλιξή του απευθυνόταν και σε άτομα από τις δομές φιλοξενίας της πόλης.
Περιγραφή συναντήσεων
Αρχικά υποδεχόμαστε τους εφήβους στο ισόγειο, στο σαλόνι του Κέντρου και καθόμαστε όλοι σε κυκλική διάταξη. Προσφέρουμε τσάι που είναι κοντά στην κουλτούρα τους και δείγμα φιλοξενίας. Γνωριζόμαστε και δίνουμε πληροφορίες για το ποιοι είμαστε. Επίσης, στην ενημέρωση ρωτάμε για το τι συμβαίνει στην χώρα τους σχετικά με τις εξαρτήσεις και τι γνωρίζουν τα παιδιά για αυτό το θέμα. Η προβολή ενός βίντεο με τα στάδια της εξάρτησης δίνει έναυσμα για διάλογο και προβληματισμό. Τελειώνει η συζήτηση και αφού τακτοποιήσουμε το σαλόνι, πηγαίνουμε στην κουζίνα για το φαγητό. Ζητάμε τη βοήθειά τους στη μεταφορά καρεκλών και στη συνέχεια τα προτρέπουμε πρώτα να πλύνουμε τα χέρια. Στην κουζίνα όλα τα παιδιά κάθονται σε ένα μεγάλο τραπέζι και τρώνε όλα μαζί. Στη συνέχεια αφού βοηθήσουμε στο μάζεμα του τραπεζιού, επιστρέφουμε στο σαλόνι. Εκεί ακούμε μουσική ή και χορεύουμε και κάνουμε το κλείσιμο της συνάντησης, όπου ο καθένας μπορεί να μοιραστεί τις εντυπώσεις του από τη δράση. Ο χώρος είναι φιλόξενος, ζεστός και ασφαλής. Σε κάθε ενημέρωση συμμετέχει ελληνόφωνος διερμηνέας και ένας φροντιστής που συνοδεύει τα παιδιά.
Κατά τη γνωριμία και την ενημέρωση των εφήβων για το Κέντρο μας τους πληροφορούμε ότι υπάρχει η δυνατότητα σε όποιον έφηβο επιθυμεί να ζητήσει ατομική συνάντηση, όπου μπορεί να πάρει πιο συγκεκριμένες πληροφορίες για την εξάρτηση, για τη μείωση βλάβης, τη μείωση ή και την αποχή από τη χρήση ουσιών ή από την εξαρτητική συμπεριφορά. Προϋπόθεση αποτελεί η ενημέρωση της επόπτριας από το ΚΥΤ, η οποία εξασφαλίζει την παρουσία διερμηνέα και την ασφαλή τους μετακίνηση στον χώρο μας.
Στις ατομικές συναντήσεις το κύριο ζητούμενο είναι το άτομο να νιώσει ασφάλεια κι εμπιστοσύνη, ώστε να υπάρξει ο χώρος κι ο χρόνος να εξωτερικεύσει όλα εκείνα τα ζητήματα που τον προβληματίζουν. Έχει παρατηρηθεί ότι πολλά άτομα δεν αναζητούν βοήθεια ή δεν ομολογούν τα προβλήματά τους λόγω των πιθανών επιπτώσεων αυτής της ομολογίας σε διάφορες πτυχές της ζωής τους. Έτσι, γίνεται μία προσπάθεια για τη δημιουργία ενός υψηλού αισθήματος ασφάλειας στη θεραπευτική σχέση. Σε αυτό βοηθά η λεπτομερής πληροφόρηση για την έννοια του απορρήτου και τη φιλοσοφία του φορέα.
Επιπλέον στις συναντήσεις αυτές παρέχεται μία ουσιαστική επικοινωνία με στόχο την αποσόβηση όλων των εντάσεων που έχουν προκύψει στο άτομο από τα σύνθετα προβλήματα που αντιμετωπίζει, το επιπολιτισμικό χάσμα και την πιθανή χρήση. Ταυτόχρονα παρέχεται μια συνολική φροντίδα σε ζητήματα σωματικής και ψυχικής υγείας και ακεραιότητας. Πιο συγκεκριμένα, δίνεται η δυνατότητα για πραγματοποίηση ιατρικών εξετάσεων, ενώ παράλληλα εκεί που κρίνεται απαραίτητο παρέχεται ψυχιατρική εκτίμηση με σκοπό την διάγνωση και τη θεραπευτική απάντηση στην ύπαρξη πιθανής ψυχοπαθολογίας.
Η λειτουργία του «Κέντρου Ημέρας»
Τον Γενάρη του 2019 καθιερώθηκε ένα Κέντρο Ημέρας το οποίο αναδύθηκε από την ανταπόκρισή μας στις ανάγκες των ανήλικων προσφύγων με έμφαση στο «εδώ και τώρα». Στη διάρκεια της λειτουργίας του έφηβοι πρόσφυγες προσέρχονταν στο Κέντρο μας, όπου τους παρεχόταν η δυνατότητα να φτιάξουν φαγητό, να παίξουν επιτραπέζια, να ζωγραφίσουν, να ακούσουν και να παίξουν μουσική. Σταδιακά καθιερώθηκε για κάποιους εφήβους να έρχονται στο Κέντρο μετά το σχολείο που παρακολουθούσαν στην πόλη. Κάθε έφηβος που ήδη μάς γνώριζε έφερνε και τους φίλους του, ενώ παράλληλα συνεχίσαμε να παρέχουμε δυνατότητα για πλύσιμο ρούχων, μπάνιο, προσωπική υγιεινή κ.λπ. Λειτουργούσε καθημερινά και κατά μέσο όρο προσέρχονταν 10 άτομα την ημέρα.
Η λειτουργία του Κέντρου Ημέρας προκάλεσε έναν νέο κύκλο ατομικών συναντήσεων με εφήβους πρόσφυγες που δεν προέρχονταν πλέον μόνο από το ΚΥΤ Μόριας αλλά και από άλλες δομές, όπως δομές φιλοξενίας και τη δομή του Καρά Τεπέ. Παράλληλα σχηματίζονταν νέες ομάδες δημιουργικής απασχόλησης κι έκφρασης, με στόχο την περαιτέρω διεργασία και δημιουργία στάσεων συμπεριφοράς που θα τους αποτρέψουν από τη χρήση. Σε αυτή την ανοιχτή ομάδα εντάσσονταν δραστηριότητες μαγειρικής, εικαστικών δράσεων αλλά και ψυχαγωγίας μέσω των ομαδικών παιχνιδιών κι επιτραπέζιων που διαθέτει η μονάδα.
Το πρόγραμμα σταμάτησε να υλοποιείται λόγω της πανδημίας του κορονοϊού. Στη συνέχεια, έπειτα από την ολοσχερή καταστροφή του ΚΥΤ Μόριας (Σεπτέμβριος 2020), δεν υπήρχαν ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες στην νέα δομή υποδοχής και ταυτοποίησης διότι μετακινήθηκαν στην ενδοχώρα ή στην Ευρώπη.
Συμπεράσματα
Το όλο εγχείρημα ήταν εξαιρετικά δύσκολο και πολύπλοκο και δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με επιτυχία δίχως την ύπαρξη και σύνθεση διαφορετικών παραγόντων όπως:
- Η προσωπική δέσμευση του κάθε εργαζόμενου για την παροχή υπηρεσιών σε έναν νέο, ιδιαίτερα ευάλωτο πληθυσμό με τον οποίο μας χώριζαν οι διαφορετικές πολιτισμικές καταβολές και η γλώσσα. Ήταν κάτι πρωτόγνωρο και προκλητικό για όλους μας που δοκίμαζε τις επαγγελματικές μας γνώσεις και τις προσωπικές μας δεξιότητες.
- Η διαμόρφωση ενός σταθερού πλαισίου λειτουργίας που λάμβανε υπόψη τις δυνατότητες του Κέντρου μας και τις πραγματικές ανάγκες των ανήλικων προσφύγων. Το πλαίσιο αποτελούσε τη βάση πάνω στην οποία κινούμασταν και μας έδινε τις κατευθυντήριες γραμμές, μια υποδομή πολύτιμη ειδικά στις περιπτώσεις όπου προκύπτανε ανατροπές στον αρχικό μας σχεδιασμό.
- Το ξεκάθαρο συμβόλαιο και οι συμφωνίες που είχαμε κάνει με τους εργαζόμενους του ΚΥΤ Μόριας καθώς και το μοίρασμα κάποιων αρμοδιοτήτων.
- Η δημιουργία δικτύου συνεργατών και εθελοντών και η αξιοποίηση των πηγών που θα μπορούσαν να προσφέρουν στο πρόγραμμα. Εδώ ενεπλάκησαν και μέλη του Συλλόγου Οικογένειας της Μονάδας Οικογενειακής Υποστήριξης, καθώς μητέρες οι οποίες λάμβαναν, ή είχαν λάβει στο παρελθόν υποστήριξη για τα παιδιά τους φρόντιζαν για το γεύμα των εφήβων που συμμετείχαν στις ενημερώσεις. Τα οφέλη από την εμπλοκή τους ήταν πολλαπλά για τη δική τους προσωπική πορεία στο θέμα της απεξάρτησης.
Όλα τα παραπάνω αποτέλεσαν βασικούς πυλώνες για την ανάπτυξη του προγράμματος. Πέραν αυτών το πρόγραμμα ήταν ιδιαίτερα σύνθετο διότι είχε διαφορετικά επίπεδα σχεδιασμού και εφαρμογής σε μια ομάδα πληθυσμού με την οποία ερχόμασταν πρώτη φορά σε επαφή. Ιδιαίτερα βοηθητική ήταν η εξοικείωσή μας με έννοιες γνωστές από την εργασιακή μας εμπειρία στον τομέα της πρωτογενούς πρόληψης στο ΚΕΘΕΑ, όπως η διαμόρφωση πλαισίου, η εκτίμηση αναγκών πληθυσμού στόχου, ο σχεδιασμός και το συμβόλαιο.
Καθοριστικής σημασίας στην ανάπτυξη του προγράμματος στάθηκε η διαμόρφωση του πλαισίου, δηλαδή ο χώρος, το περιεχόμενο και η ομάδα στόχος. Ειδικότερα η απόφαση της εργασιακής μας ομάδας να αναπτυχθεί το πρόγραμμα στον χώρο μας ήταν αυτό πού έβαλε την βάση για την αίσθηση ασφάλειας. Είχαμε περισσότερο έλεγχο άρα και ασφάλεια για ό,τι θα συνέβαινε. Η δημιουργία ενός ασφαλούς πλαισίου είναι κομβικής σημασίας και συνδέεται με την έννοια του «τραύματος», την επούλωσή του ή έστω τη διορθωτική εμπειρία και κατ’ επέκταση συνδέεται με τη θεραπεία. Οποιαδήποτε δράση, ακόμη και μιας ενημέρωσης ή το μοίρασμα φυλλαδίων, σε τόπο που δεν είναι ασφαλής εκθέτει σε κινδύνους όχι μόνο τους συμμετέχοντες αλλά και τους εργαζόμενους και αποδυναμώνει την ίδια τη δράση.
Επιπλέον όντας στον χώρο μας μπορούσαμε να εμπλουτίσουμε με νέα στοιχεία το σχεδιασμό μας όπως και το κάναμε με την αξιοποίηση δυνατοτήτων του Κέντρου για μουσική, παιχνίδια ακόμη και την μετέπειτα εξέλιξη και ανάπτυξη του Κέντρου Ημέρας με την παροχή υπηρεσιών για βασικές ανάγκες. Ο σχεδιασμός διαμορφωνόταν σταδιακά σύμφωνα με τα δεδομένα που αντιμετωπίζαμε, τις ανάγκες που εκφράζανε οι ανήλικοι πρόσφυγες, αλλά και με τις δυνάμεις που διαθέταμε. Επίσης, είχαμε περισσότερες επιλογές και ελευθερία κινήσεων ακόμη και στην αξιοποίηση εθελοντών.
Ένα ακόμη όφελος της δημιουργίας πλαισίου ήταν ότι οριοθετούσε και προστάτευε το πρόγραμμα και τους εργαζόμενους σε αυτό. Το σημείο αυτό αποκτά βαρύνουσα σημασία μέσα στις συνθήκες που επικρατούσαν στη Λέσβο, όπως δείχνει το παρακάτω παράδειγμα. Μετά την καθιέρωση του Κέντρου Ημέρας το πρόγραμμα είχε διαδοθεί στο ΚΥΤ Μόριας από τους ίδιους τους εφήβους. Το αποτέλεσμα ήταν πολλές φορές να χτυπάνε την πόρτα του Κέντρου μας ενήλικες, ή οικογένειες με μικρά παιδιά ή βρέφη και να ζητούν ένα τσάι ή κάτι να φάνε. Ήταν κάτι απλό που μπορούσαμε να το παρέχουμε και καθώς η συναισθηματική πίεση ήταν μεγάλη, κάποιες φορές το κάναμε. Όμως αυτή η ενέργεια ξεπερνούσε το πλαίσιο μας. Όταν τα ανάλογα αιτήματα αυξήθηκαν έγινε πιο σαφές ότι δεν έπρεπε να το κάνουμε. Αυτή η διεργασία χρειάστηκε κάποιο χρόνο για να γίνει συνειδητή.
Μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος και τον αναστοχασμό που ακολούθησε είναι πλέον ξεκάθαρο πως χρειαζόταν να επιμείνουμε με μεγαλύτερη αυστηρότητα στο πλαίσιο που είχαμε φτιάξει για να προστατεύσουμε το πρόγραμμα, αλλά και τους εαυτούς μας ως εργαζόμενους. Ο κίνδυνος της επαγγελματικής εξουθένωσης ήταν παρών. Όταν ένας επαγγελματίας εργάζεται με τόσο επιβαρυμένο πληθυσμό και με τα τεράστια μεγέθη των προσφύγων που διαβιούσαν στην Μυτιλήνη, παγίδες όπως η αίσθηση επαγγελματικής «παντοδυναμίας» ή η έλλειψη προσωπικών ορίων μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την ομαλή λειτουργία ενός προγράμματος και την προσωπική του υγεία.
Στις θετικές εμπειρίες μπορεί να προστεθεί ότι γνωρίσαμε αξιοσημείωτους ανθρώπους με πολύ διαφορετικές αφετηρίες, καταβολές, κουλτούρα, γλώσσα, όπως είναι οι ανήλικοι πρόσφυγες, οι εργαζόμενοι φροντιστές, διερμηνείς, επαγγελματίες σε ΜΚΟ. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι από διαφορετική θέση με την παρουσία τους έβαλαν το λιθαράκι τους για την ανάπτυξη του εν λόγω προγράμματος. Νιώθουμε ευγνωμοσύνη.
