Κυριακή Αρχοντή-Γιαννίδου & Χαράλαμπος Πουλόπουλος1
1. Αναπληρωτής Καθηγητής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης chpoulo@socadm.duth.gr
Περίληψη
Η παρούσα μελέτη έχει σκοπό να διερευνήσει τις στάσεις και αντιλήψεις των γονέων για τη χρήση κάνναβης στην εφηβική ηλικία, καθώς και τις γνώσεις τους για τις υπηρεσίες και τους φορείς πρόληψης και θεραπείας. Η έρευνα βασίστηκε σε ποσοτική μεθοδολογία, με τη χρήση ανώνυμου ερωτηματολογίου, ως ερευνητικό εργαλείο, το οποίο χορηγήθηκε σε 197 άτομα, γονείς sεφήβων, κάτοικους του Νομού Θεσσαλονίκης, εκ των οποίων 134 ήταν γυναίκες (68,02%) και 63 άνδρες (31,98%). Από την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώθηκε ότι κατά κύριο λόγο, παράγοντες όπως το μορφωτικό επίπεδο, το φύλο και η προσωπική εμπειρία χρήσης κάνναβης των ερωτώμενων, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις αυτών σε σχέση με την επικινδυνότητα της χρήσης από εφήβους αλλά και τις αντιδράσεις τους σε περίπτωση που υπάρξει εμπλοκή του έφηβου τέκνου τους με τη χρήση. Επίσης, οι απαντήσεις των γονέων ανέδειξαν τις ανησυχίες τους για το φαινόμενο, αλλά και την ελλιπή ενημέρωση τους για φορείς και υπηρεσίες που δραστηριοποιούνται στον τομέα της πρόληψης της χρήσης ουσιών.
Λέξεις – Κλειδιά: Στάσεις, αντιλήψεις, γονείς, κάνναβη, εφηβεία, πρόληψη
Εισαγωγή
Η κάνναβη στις δυτικές κοινωνίες θεωρείται σύμβολο της κουλτούρας των ναρκωτικών και πολύ συχνά γίνεται υποκείμενο ακραίων τοποθετήσεων: άλλοτε δαιμονοποιείται και άλλοτε μυθοποιείται τόσο σχετικά με την επικινδυνότητά της, όσο και με τις δραστικές της ιδιότητες.
Οι εκτιμήσεις για την επικινδυνότητα της κάνναβης εμφανίζονται αντιφατικές και συχνά συγκρουόμενες, ενώ σχετίζονται, πολλές φορές, με τις πολιτικές θέσεις των εκάστοτε εκτιμητών, οι οποίοι ανάλογα με την άποψη που υποστηρίζουν, περί νομιμοποίησης, απαγόρευσης και αποποινικοποίησης, δίνουν έμφαση στα σημεία που ισχυροποιούν τη θέση τους, παραγνωρίζονται ή περιορίζονται άλλα, εξίσου, σημαντικά. Η ένταση με την οποία διατυπώνονται οι απόψεις και η μονομερής ενημέρωση, πολύ συχνά δημιουργεί σύγχυση στην κοινή γνώμη, τόσο για τις ιδιότητες της κάνναβης, όσο για τις πρακτικές αντιμετώπισης και για την πολιτική που θα πρέπει να εφαρμοστεί.
Η κάνναβη φαίνεται να αποτελεί την πρώτη ψυχοδραστική ουσία που θα επιλέξει η πλειονότητα των εφήβων, που κάνει παράνομη χρήση. Η χρήση κάνναβης για ψυχαγωγικούς λόγους, τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι τόσο διαδεδομένη, ώστε ορισμένοι ερευνητές την συγκρίνουν με την επικράτηση της χρήσης του καπνού και του αλκοόλ που αποτελούν τις βασικές, νόμιμες ψυχοδραστικές ουσίες έναρξης της χρήσης (Hall, 2015). Η πρώιμη έναρξη της χρήσης αυτών των ουσιών σηματοδοτεί συχνά τη συνέχεια του πειραματισμού με την κάνναβη, η οποία φαίνεται να χρησιμοποιείται περισσότερο από τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια (Κοκκέβη κ.ά., 2015).
Οι αρνητικές συνέπειες της χρήσης κάνναβης, ιδιαίτερα της συστηματικής δηλαδή της καθημερινής χρήσης (Hall & Pacula, 2010), ή/και της κατάχρησης, δημιουργούν ανησυχία στους ενήλικες και ιδιαίτερα στους γονείς. Ωστόσο, παράγοντες όπως το οικογενειακό περιβάλλον, η ομαλή σχολική προσαρμογή, οι φιλικές σχέσεις και η ενασχόληση με δραστηριότητες, μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά και να αποτρέψουν την έναρξη χρήσης ουσιών στην εφηβεία (Κοκκέβη κ.ά., 2011).
Η ινδική κάνναβη εμπεριέχει THC (τετρα-υδρο-κανναβινόλη), μία ψυχοδραστική ουσία, που η χρήση της πέρα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, όπως είναι η χαλάρωση και η ευφορία, ενδέχεται να προκαλέσει πρόσκαιρες παρενέργειες που περιλαμβάνουν ταχυκαρδία, ξηροστομία, χαμηλή αρτηριακή πίεση, περιστασιακή ζάλη κ.α. (Shapiro, 2009). Η συστηματική όμως χρήση και κατάχρηση μπορεί να έχει σοβαρές σωματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις (Λιάππας, 2002). Σε μεγαλύτερες δόσεις, ο χρήστης ενδέχεται να παρουσιάσει παραισθήσεις ενώ οι κίνδυνοι για παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος, είναι ιδιαίτερα αυξημένοι (Shapiro, 2009).
Ιδιαίτερα στην εφηβεία, η χρήση κάνναβης επηρεάζει τις αναπτυξιακές λειτουργίες καθώς ο εγκέφαλος βρίσκεται σε περίοδο νευρολογικής ωρίμανσης και είναι ευάλωτος στην τοξική επίδραση της THC (Γιωτάκος, 2015). Σε επίπεδο συμπεριφοράς η παρατεταμένη συστηματική χρήση κάνναβης ωθεί σε χρόνια έλλειψη κινήτρων και σε περιόδους απάθειας, δηλαδή στην εμφάνιση του Συνδρόμου Απουσίας Κινήτρων (Amotivational Syndrome). Η αύξηση της χρήσης μπορεί να προκαλέσει στον έφηβο στρεβλώσεις της αντίληψης, σύγχυση, άγχος, ακόμη και κατάθλιψη (Shapiro, 2009). Η χρήση κάνναβης, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, αποτελεί δείκτη ενός ευρύτερου φάσματος προβληματικών συμπεριφορών που μεταξύ άλλων συμβάλλουν στη μείωση των ακαδημαϊκών επιδόσεων (King et al., 2007) αλλά και στην έναρξη της χρήσης άλλων παράνομων ουσιών. Άτομα που κάνουν χρήση κάνναβης, μπορεί να εισχωρήσουν στο χώρο των «σκληρότερων» ναρκωτικών κυρίως όταν περιβάλλονται από φίλους που ήδη χρησιμοποιούν τέτοιου είδους ουσίες (Thio, 2008).
Οι παράγοντες που συνδέονται με τη χρήση ουσιών στην εφηβεία, μπορούν να διακριθούν και να ομαδοποιηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως είναι το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, το σχολικό περιβάλλον, η διαθεσιμότητα μίας ουσίας, η επίδραση της οικογένειας και των ομότιμων. Η δεύτερη, εμπερικλείει τους ατομικούς παράγοντες, όπως η προσωπικότητα, η ψυχοσύνθεση και η συμπεριφορά κάθε εφήβου (Κοκκέβη, 2001).
Διάφορες μελέτες αναφέρουν ότι οι αντιλήψεις που επικρατούν ανάμεσα στους εφήβους ως προς την ευκολία πρόσβασης σε παράνομες ουσίες και συνεπώς προμήθειας ναρκωτικών ουσιών αυξάνουν τον κίνδυνο χρήσης (Καλογεράκη, 2011). Η κρίση, επίσης, ενισχύει τους παράγοντες κινδύνου για την εξάπλωση, τόσο των παράνομων όσο και νόμιμων εξαρτησιογόνων ουσιών επειδή η χρήση είναι πιθανό να λειτουργεί ως μία μορφή «αυτοθεραπείας» για εκείνους τους νέους που προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα αρνητικά συναισθήματα, τη ματαίωση, την απογοήτευση και να καλύψουν τις συναισθηματικές και ψυχολογικές τους ανάγκες (Πουλόπουλος, 2014).
Η κάνναβη αποτελεί το πλέον δημοφιλές ναρκωτικό ανάμεσα στους νέους, τόσο στην Ελλάδα (Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά, 2015), όσο και στην Ευρώπη (Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας, 2015). Αποτελεί επίσης την πιο συχνά αναφερόμενη ουσία έναρξης της χρήσης για όσους ζητούν θεραπεία στα θεραπευτικά προγράμματα στην Ελλάδα (Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά, 2015). Η σύνδεση της κάνναβης με τα λεγόμενα «σκληρά» ναρκωτικά δημιουργεί έντονη ανησυχία στους γονείς, αλλά και σε όλους όσοι υποστηρίζουν ότι η παράνομη χρήση της κάνναβης μπορεί να αποτελέσει προθάλαμο για είσοδο σε αυτά.
Παράλληλα είναι γνωστό ότι η οικογένεια διαδραματίζει το δικό της ρόλο στην έναρξη της χρήσης ουσιών. Παιδιά που έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες στην παιδική ηλικία, σωματική ή/και σεξουαλική κακοποίηση, παραμέληση, εγκατάλειψη και απόρριψη έχουν περισσότερες πιθανότητες να ξεκινήσουν τη χρήση ουσιών σε μικρή ηλικία, σε σχέση με παιδιά που δεν έχουν βιώσει παρόμοιες καταστάσεις. Μία ακόμη οικογενειακή παράμετρος που ευνοεί τη χρήση ουσιών στην εφηβεία είναι η χρήση και κατάχρηση ουσιών από τους ίδιους τους γονείς ή και άλλα μέλη της οικογένειας. Ωστόσο, ο κίνδυνος εμπλοκής ενός έφηβου με την χρήση ουσιών είναι αυξημένος, σε οποιαδήποτε δυσλειτουργική οικογένεια πέρα από αυτές στις οποίες το παιδί εκτίθεται στην χρήση ουσιών από γονείς ή άλλα συγγενικά πρόσωπα (Πουλόπουλος, 2011).
Η επίδραση των ομότιμων αποτελεί επίσης σημαντικό παράγοντα συσχέτισης με την έναρξη της χρήσης κάνναβης και γενικότερα με τον πειραματισμό με ουσίες (Κοκκέβη, 2001). Η συμπεριφορά που συνδέεται με τη χρήση ουσιών εκφράζεται και στο σχολικό περιβάλλον, μέσα από την σχολική διαρροή και τη χαμηλή μαθησιακή απόδοση. Οι συναναστροφές ενός εφήβου με παρέες χρηστών μπορεί να οδηγήσουν σε έλλειψη ενδιαφέροντος απέναντι σε δραστηριότητες που αφορούν το σχολείο ή ακόμη και να τον απομακρύνουν οριστικά από αυτό (Πουλόπουλος, 2011). Η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η αβεβαιότητα ενός έφηβου, ως προς αξίες, τους στόχους και τις προτεραιότητες και η αδυναμία διαχείρισης έντονων συναισθημάτων και ματαιώσεων λειτουργούν ευνοϊκά στην ανάπτυξη παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς όπως είναι η χρήση κάνναβης και άλλων ουσιών (Κοκκέβη, 2001). Γονείς αλλά και ειδικοί, είναι σημαντικό, να είναι ενήμεροι και ικανοί να αντιληφθούν ξαφνικές μεταβολές και άλλες ενδείξεις στην συμπεριφορά ενός εφήβου ώστε να παρέμβουν αποτελεσματικά. Οι ενδείξεις αυτές μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες: (α) σε μεταβολές της συμπεριφοράς, (β) σε διαταραχές της κοινωνικής ζωής και (γ) σε σωματικές ενδείξεις.
Ο ρόλος των γονέων και η σχέση τους με τον έφηβο
Ένα από τα βασικότερα γνωρίσματα της εφηβείας είναι η αναζήτηση ταυτότητας και ρόλου στην οικογένεια και στην κοινωνία. Η σχέση των γονέων με τα παιδιά τους και ιδιαίτερα η στάση των γονέων κατά την περίοδο της εφηβείας είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες για την ανάπτυξη της αυτονομίας, τη διαμόρφωση ταυτότητας και την υιοθέτηση θετικής συμπεριφοράς (National Institute on Drug Abuse, 2014). Εξάλλου, η οικογένεια αποτελεί στην ουσία μικρογραφία της κοινωνίας στην οποία ο νέος θα ενταχτεί καθώς ενηλικιώνεται (Παπαδιώτη – Αθανασίου, 2006).
Σε πολλές μελέτες αναφέρεται ότι ο έφηβος έχει ανάγκη από ένα σταθερό πλαίσιο και από όρια, καθώς μέσα από τη σταθερότητα θα καταφέρει να περάσει ομαλά από το στάδιο της εφηβείας στην ενηλικίωση. Έφηβοι που είχαν καλές σχέσεις με τους γονείς τους, δημιουργούν συνήθως καλές σχέσεις και με τους ομότιμούς τους, αποκτώντας έτσι ασφάλεια και στο φιλικό τους περιβάλλον. Αντιθέτως, παιδιά που έχουν σχέσεις εξάρτησης με τους γονείς τους, όταν εντάσσονται σε παρέες συνομηλίκων απορρίπτουν τους πρώτους και μέσα από την παρορμητική σχέση που δημιουργούν με την ομάδα, εκείνη πλέον αναλαμβάνει λανθασμένα το ρολό του γονέα (Παπαδιώτη – Αθανασίου, 2006).
Είναι σημαντικό, λοιπόν, οι γονείς να αναπτύσσουν ανοικτή επικοινωνία με το παιδί και να εμπλέκονται ενεργά στη ζωή του. Μέσα από τη διαρκή ενημέρωση και συζήτηση πάνω σε ζητήματα που αφορούν στη χρήση ουσιών, μπορούν να βοηθήσουν τον έφηβο να δημιουργήσει μία σφαιρική εικόνα για τον κόσμο των ναρκωτικών, να κατανοήσει την αλήθεια πέρα από το μύθο και κατά συνέπεια να λάβει αποφάσεις που θα οδηγήσουν σε πρόοδο και όχι σε αδιέξοδα (National Institute on Drug Abuse, 2014).
Πρόληψη και έγκαιρη παρέμβαση
Ένας άλλος χώρος, πέραν της οικογένειας, που μπορεί να λειτουργήσει παρέχοντας πληροφόρηση αλλά και ψυχολογική στήριξη σε θέματα που αφορούν στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών είναι το σχολείο, αλλά και φορείς όπως οι σχολές γονέων και τα κέντρα πρόληψης (Γιωτάκος, 2015). Το σχολείο θεωρείται από ορισμένους ως το καταλληλότερο περιβάλλον για την εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης καθώς «εγγυάται μακροπρόθεσμη και συνεχή παρέμβαση σε μεγάλους πληθυσμούς νέων ατόμων, δίνοντας τη δυνατότητα συστηματικών και μακροχρόνιων παρεμβάσεων και την αξιολόγηση ενδιάμεσων ομάδων στόχου, όπως είναι οι εκπαιδευτικοί» (Κυριακίδου, 2005).
Οι δράσεις ωστόσο πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης στο σχολείο, θα πρέπει να στοχεύουν στην ενίσχυση των ακαδημαϊκών και μαθησιακών δεξιοτήτων, στην αύξηση της επικοινωνίας και της αυτοπεποίθησης, στη βελτίωση των σχέσεων με συνομηλίκους, στην ανάπτυξη δεξιοτήτων αντίστασης στη χρήση και στην ενίσχυση στάσεων αντίθετων προς τη χρήση ουσιών (National Institute on Drug Abuse, 2003).
Ένας άλλος παράγοντες που χρειάζεται να ληφθεί υπόψη αφορά τις αντιλήψεις των γονέων αναφορικά με τη χρήση ουσιών. Είναι σημαντικό οι αντιλήψεις αυτές να διερευνηθούν όπως και οι πηγές πληροφόρησης, των οποίων η αξιοπιστία και η εγκυρότητα, είναι σημαντικές για την στάση που υιοθετούν οι έφηβοι απέναντι στη χρήση ουσιών. Οι αντιλήψεις δηλαδή του οικογενειακού περιβάλλοντος ενός εφήβου αναφορικά με την χρήση και το σύνολο των πεποιθήσεων και παραδοχών που αυτό έχει, αποτελούν έναν άλλο σημαντικό παράγοντας επιρροής.
Σκοπός και στόχοι της έρευνας
Η παρούσα μελέτη έχει σκοπό να διερευνήσει τις αντιλήψεις των γονέων για τη χρήση κάνναβης στην εφηβική ηλικία. Συγκεκριμένα, η μελέτη εμβαθύνει στις οπτικές και στις απόψεις γονέων που την περίοδο της μελέτης το παιδί (ή τα παιδιά) τους διανύουν την εφηβεία. Επίσης, η μελέτη διερευνά κατά πόσο οι γονείς ενημερώνονται για θέματα πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου αυτού. Βασικός στόχος παραμένει η κατανόηση των αντιλήψεων των γονέων εφήβων για τη χρήση κάνναβης, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της εφηβείας.
Η μέθοδος της έρευνας
Η ερευνητική μέθοδος που επιλέχθηκε στην παρούσα μελέτη είναι η ποσοτική. Μέσω της μεθόδου αυτής δίνεται η δυνατότητα στον ερευνητή να καταγράψει απόψεις, στάσεις και αντιλήψεις (Ρούσσος και Τσαούσης, 2011), με σχετικά χαμηλό κόστος και σε σύντομο χρονικό διάστημα (Robson, 2010). Για τη συλλογή των δεδομένων της έρευνας επιλέχθηκε η χρήση ερωτηματολογίου καθώς διασφαλίζει την ανωνυμία, ενθαρρύνοντάς την ειλικρίνεια στις απαντήσεις, ιδιαίτερα σε ευαίσθητα θέματα, ενώ επιτρέπει τη συλλογή πολλών πληροφοριών, σε σύντομο χρονικό διάστημα (Robson, 2010).
Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης, κατασκευάστηκε ερωτηματολόγιο κυρίως με αξιοποίηση σχετικών ερωτημάτων της ESPAD (The European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs) «Questionnaire on substance use»3 αλλά και της Πανελλαδικής Έρευνας που διενεργήθηκε στο παρελθόν για λογαριασμό του ΚΕΘΕΑ και η οποία μελετούσε στάσεις και αντιλήψεις της κοινής γνώμης για τα ναρκωτικά και την απεξάρτηση (ΚΕΘΕΑ, 2004). Ωστόσο, η τελική μορφή του ερωτηματολογίου και οι σχετικές ερωτήσεις προσαρμόστηκαν και διαμορφώθηκαν με βάση τους στόχους και το σκοπό της παρούσας έρευνας. Το ερωτηματολόγιο, το οποίο κατασκευάστηκε, είναι δομημένο με αυστηρά προκαθορισμένη σειρά των γραπτών ερωτήσεων. Περιλαμβάνει πενήντα πέντε (55) ερωτήσεις, εκ των οποίων οι περισσότερες είναι κλειστού τύπου, αλλά και κάποιες ανοικτές στις οποίες οι ερωτώμενοι μπορούν να εκφράσουν ελεύθερα την άποψή τους. Στις ερωτήσεις κλειστού τύπου υπάρχουν διχοτομικές ερωτήσεις, κλίμακες απλής επιλογής, κλίμακες πολλαπλής επιλογής και πενταβάθμιες κλίμακες Likert (Ζαφειρόπουλος, 2005).
Το πεδίο της έρευνας
Η έρευνα διεξήχθη στο Νομό Θεσσαλονίκης. Δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 197 άτομα, γονείς εφήβων, εκ των οποίων 134 ήταν γυναίκες (68,02%) και 63 άνδρες (31,98%), κάτοικοι του Νομού, και συγκεκριμένα των δήμων Θεσσαλονίκης, Θέρμης, Καλαμαριάς, Νεάπολης – Συκεών, Ωραιοκάστρου, Παύλου Μελά, Πυλαίας – Χορτιάτη, Θερμαϊκού, Κορδελιού – Ευόσμου, Αμπελοκήπων – Μενεμένης (10 από τους 14 συνολικά δήμους του Νομού, που προέκυψαν μετά το Πρόγραμμα Καλλικράτης). Επιδιώχθηκε οι γονείς να είναι κάτοικοι από διάφορους δήμους του Νομού, ώστε το δείγμα να είναι αντιπροσωπευτικό και αξιόπιστο (Δημητριάδης, 2012) και με τη στρατηγική δειγματοληψίας του κριτηρίου να μπορούν να απαντήσουν στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου, ώστε να ανταποκριθούν στις εξειδικευμένες ανάγκες της έρευνας (Robson, 2010). Η επιλογή του δείγματος και η συλλογή των δεδομένων, ξεκίνησε το Σεπτέμβριο του 2015 και ολοκληρώθηκε τέλη Νοεμβρίου του 2015.
Επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων
Η επεξεργασία και η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση του Στατιστικού Πακέτου SPSS 17.0 (Statistical Package for Social Sciences). Κατά την ανάλυση των ευρημάτων παρατέθηκαν αρχικά οι πίνακες συχνοτήτων και οι γραφικές παραστάσεις. Στη συνέχεια, χρησιμοποιήθηκαν οι διαδικασίες Multiple response (για τις ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής), crosstabs (διασταυρωμένες απαντήσεις) και πραγματοποιήθηκε ο έλεγχος ανεξαρτησίας (Chi-square) μεταξύ μεταβλητών ώστε να ελεγχθεί η τυχόν σχέση και συσχέτιση μεταξύ αυτών (Δημητριάδης, 2012).
Οι ανοικτές ερωτήσεις του ερωτηματολογίου αναλύθηκαν με τη μέθοδο της ανάλυσης περιεχομένου μέσω της παρουσίασης τόσο των κυρίαρχων όσο και των ακραίων απαντήσεων. Παρόλο που ήταν δυνατόν να γίνει κατηγοριοποίηση αυτών των απαντήσεων εκ των υστέρων, ώστε να μετατραπούν σε κλειστές και να επιτραπεί η στατιστική επεξεργασία τους, η διαδικασία αυτή δεν επιλέχθηκε καθώς κρίθηκε ότι θα περιόριζε σε μεγάλο βαθμό την ευρύτητα και τη διαφορετικότητα μεταξύ των απόψεων των ερωτώμενων (Ζαφειρόπουλος, 2005).
Ευρήματα της έρευνας
Τα δεδομένα περιλαμβάνουν αντιλήψεις των γονέων σε θέματα γύρω από το φαινόμενο της χρήσης κάνναβης στην εφηβική ηλικία. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι δεν επιχειρείται γενίκευση ή οποιαδήποτε αναγωγή των συμπερασμάτων αυτών στο γενικό πληθυσμό, καθώς οι στόχοι της παρούσας μελέτης, η μεθοδολογία δειγματοληψίας αλλά και οι περιορισμοί στο μέγεθος του δείγματος δεν το επιτρέπουν. Ωστόσο τα ευρήματα παρουσιάζουν ενδιαφέρον και δίνουν την δυνατότητα για την εφαρμογή μιας αντίστοιχης έρευνας σε πανελλαδικό επίπεδο.
Συμμετέχοντες γονείς εφήβων στην έρευνα
Στην έρευνα πήραν μέρος 197 γονείς εφήβων, εκ των οποίων οι 134 ήταν γυναίκες (68,02%) και οι 63 άνδρες (31,98%). Το 27,55% των ερωτώμενων είναι ηλικίας από 30 μέχρι 40 ετών, το 26,53% από 40 μέχρι 45 ετών, το 23,98% από 45 μέχρι 49 ετών και το 21,94% από 49 μέχρι 60 ετών. Όσον αφορά στο μορφωτικό επίπεδο, το μεγαλύτερο μέρος είναι απόφοιτοι Δευτεροβάθμιας και Τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, το 30,46% είναι απόφοιτοι Λυκείου και το 36,55% ΑΕΙ/ΤΕΙ. Ακόμη, σε σχέση με την οικογενειακή κατάσταση των ερωτώμενων, το 79,19% είναι έγγαμοι και το 15,74% διαζευγμένοι. Επίσης, προκύπτει ότι το 54,80% των γονέων έχουν δύο παιδιά.
Αναγνωρισιμότητα ουσιών
Στην ερώτηση «Όταν ακούτε ότι κάποιος κάνει χρήση ουσιών, ποιες ουσίες σας έρχονται στο νου;», οι ουσίες που εμφανίζονται συχνότερα στις αυθόρμητες απαντήσεις των γονέων είναι η ηρωίνη, η κάνναβη και η κοκαΐνη. Η αυθόρμητη αυτή απάντηση μπορεί να οφείλεται στην επικινδυνότητα της ηρωίνης, στην ευρεία διάδοσή της, στις αντιλήψεις και στο φόβο των γονέων για τις επιπτώσεις από τη χρήση της ή/και σε άλλες παραμέτρους που η παρούσα μελέτη δεν εξέτασε (Πίνακας 1).
Πίνακας 1: Σειρά ανάκλησης των ουσιών
| Όταν ακούτε ότι κάποιος κάνει χρήση ουσιών, ποιες ουσίες σας έρχονται στο νου; | % |
| Ηρωίνη | 31 |
| Κάνναβη | 29,20 |
| Κοκαΐνη | 22,70 |
Ορισμός, είδη και χρήσεις της κάνναβης
Στην ανοικτού τύπου ερώτηση «Τι είναι η κάνναβη; Υπάρχουν διαφορετικά είδη;», οι γονείς εκφράζουν τις απόψεις τους σχετικά με την έννοια «κάνναβη» και τα είδη αυτής. Η ερώτηση αναλύθηκε ποιοτικά, ενώ, μετά την επεξεργασία της, προέκυψε ένα φάσμα απαντήσεων, μέσα από το οποίο διαφαίνονται δύο βασικές κατηγορίες. Στη μία κατηγορία η κάνναβη θεωρείται ένα είδος φυτού, με διαφορετικά είδη, το οποίο χρησιμοποιείται, κυρίως, ως ναρκωτικό αλλά και για άλλους σκοπούς όπως η θεραπευτική χρήση. Η άλλη κατηγορία περιλαμβάνει απαντήσεις στις οποίες η κάνναβη αναφέρεται ως ναρκωτική ουσία, με πολλά είδη, ενώ ταυτίζεται από αρκετούς ερωτώμενους με το χασίς. Σημαντικός είναι και ο αριθμός των ατόμων που δήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν. Συνεχίζοντας, στην ανοικτού τύπου ερώτηση «Πώς χρησιμοποιείται η κάνναβη;», το 51% των ερωτώμενων ανέφερε ότι η κάνναβη καπνίζεται, ενώ το 12,60% ότι δεν γνωρίζει το πως χρησιμοποιείται. Ακόμη, το 7,90% ανέφερε ότι χρησιμοποιείται ως ναρκωτικό και το 7,50% ως φάρμακο.
Χρήση κάνναβης από τους γονείς
Από τους 197 ερωτώμενους, με βάση την ερώτηση «Έχετε κάνει ποτέ χρήση κάνναβης;», το 71,28% αναφέρει ότι δεν έχει κάνει χρήση κάνναβης σε αντίθεση με το 28,72% που απαντά θετικά (ΝΑΙ).
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθεί, ακόμη, ότι σύμφωνα με την ερώτηση «Είχατε ποτέ τη δυνατότητα να δοκιμάσετε κάνναβη, χωρίς ωστόσο τελικά να δοκιμάσετε;» 102 ερωτώμενοι (54,26%) απάντησαν θετικά (ΝΑΙ), ενώ 86 (45,74%) απάντησαν αρνητικά (ΟΧΙ). Επίσης, από το σύνολο των ερωτώμενων (197), 5 γονείς (2,50%) αναφέρουν ότι έχουν κάνει χρήση και άλλων ναρκωτικών ουσιών.
Πίνακας 2: Χρήση κάνναβης από γονείς
| Συχνότητα της χρήσης κάνναβης από τους γονείς | Ν |
| Έχουν δοκιμάσει 1-2 φορές στη ζωή τους | 21 |
| 3-5 φορές | 10 |
| 6-9 φορές | 5 |
| 10-19 φορές | 8 |
| 20 ή/και άνω φορές | 12 |
| Χρήση κάνναβης κατά τη διάρκεια των τελευταίων 12 μηνών | 10 |
| Χρήση κάνναβης τις τελευταίες 30 ημέρες | 7 |
| Ηλικία που δοκίμασαν κάνναβη πρώτη φορά | % |
| 14-17 ετών | 10,20 |
| 17-19 ετών | 8,60 |
| 19-20 ετών | 3,60 |
| 20-45 ετών | 6,10 |
Αποποινικοποίηση Κάνναβης
Στην πρόταση «Η χρήση κάνναβης πρέπει να νομιμοποιηθεί, ώστε να πωλείται και να κυκλοφορεί ελεύθερα», το 61,34% των γονέων απάντησε ότι διαφωνεί. Στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε μεταξύ των μεταβλητών «Η χρήση κάνναβης πρέπει να νομιμοποιηθεί, ώστε να πωλείται και να κυκλοφορεί ελεύθερα» και «Έχετε κάνει ποτέ χρήση κάνναβης» (x2=37,357, p<0,001). Μέσα από τον έλεγχο ανεξαρτησίας, παρατηρείται ότι, οι περισσότεροι από τους ερωτώμενους που συμφωνούν με την νομιμοποίηση της κάνναβης, έχουν κάνει χρήση και οι ίδιοι. Αντιθέτως, από το 50,52% του δείγματος που διαφωνεί απόλυτα με τη νομιμοποίηση της ουσίας, το 43,23% είναι γονείς που δεν έχουν κάνει χρήση ποτέ στη ζωή τους. Επίσης, στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε μεταξύ των μεταβλητών «Η χρήση κάνναβης πρέπει να νομιμοποιηθεί, ώστε να πωλείται και να κυκλοφορεί ελεύθερα» και «Φύλο ερωτώμενων» (x2=8,608, p<0,10). Μέσα από τον έλεγχο ανεξαρτησίας μεταξύ των δύο αυτών μεταβλητών γίνεται φανερό ότι οι γυναίκες του δείγματος διαφωνούν απόλυτα με τη νομιμοποίηση της κάνναβης, περισσότερο από τους άνδρες (37,11% γυναίκες – 13,40% άνδρες). Ενώ, το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτώμενων που δεν εκφέρουν άποψη προέρχεται από τις γυναίκες του δείγματος (11,34%).
Επικινδυνότητα και επιπτώσεις της χρήσης της κάνναβης σύμφωνα με τις απόψεις των γονέων
Επικινδυνότητα
Στην πρόταση «Το να δοκιμάσει κανείς κάνναβη δεν είναι επικίνδυνο» στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε μεταξύ των μεταβλητών «Το να δοκιμάσει κανείς κάνναβη δεν είναι επικίνδυνο» και «Έχετε κάνει ποτέ χρήση κάνναβης» (x2=27,556, p<0,001). Μέσα από τον έλεγχο ανεξαρτησίας μεταξύ των δύο αυτών μεταβλητών παρατηρείται ότι οι ερωτώμενοι που δεν έχουν κάνει χρήση κάνναβης τη θεωρούν περισσότερο επικίνδυνη από αυτούς που έχουν κάνει δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική χρήση.
Σωματική εξάρτηση
Στην πρόταση «Η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί σωματική εξάρτηση», το 52,60% του δείγματος απάντησε ότι διαφωνεί. Επίσης, στατιστικά σημαντική διαφορά βρέθηκε μεταξύ των μεταβλητών «Η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί σωματική εξάρτηση» και «Έχετε κάνει ποτέ χρήση κάνναβης» (x2=28,577, p<0,001). Η διαφορά έγκειται στο ότι οι ερωτώμενοι που δεν έχουν κάνει χρήση κάνναβης διαφωνούν περισσότερο και εντονότερα από αυτούς που έχουν κάνει χρήση δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική. Να αναφερθεί, ακόμη, ότι κατά πλειοψηφία, οι απαντήσεις των ερωτώμενων έρχονται σε αντίθεση με τις αναφορές της επίσημης βιβλιογραφίας, όπου υποστηρίζεται ότι η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί σωματική εξάρτηση στο άτομο.
Ψυχολογική εξάρτηση
Το 72% του δείγματος διαφωνεί με την πρόταση «Η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί ψυχολογική εξάρτηση». Το μεγαλύτερο μέρος των ερωτώμενων θεωρεί ότι η κάνναβη ως ουσία δημιουργεί στο άτομο – χρήστη ψυχολογική εξάρτηση. Συσχετίζοντας και πάλι τις μεταβλητές «Η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί ψυχολογική εξάρτηση» και «Έχετε κάνει ποτέ χρήση κάνναβης», (x2=11,104, p=0,025), παρατηρείται ότι οι ερωτώμενοι που δεν έχουν κάνει χρήση κάνναβης διαφωνούν εντονότερα από αυτούς που έχουν κάνει χρήση δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική.
Η κάνναβη ως «είσοδος» για άλλες ναρκωτικές ουσίες
Το 68% του δείγματος συμφωνεί με την πρόταση «Το κάπνισμα κάνναβης οδηγεί στη χρήση και άλλων ναρκωτικών ουσιών». Κατά το μεγαλύτερο μέρος, οι ερωτώμενοι θεωρούν ότι η χρήση κάνναβης μπορεί να λειτουργήσει ως «είσοδος» για σκληρότερα ναρκωτικά.
Ανησυχία για τη χρήση κάνναβης
Στην ερώτηση «Όσον αφορά στο πρόβλημα της χρήσης της κάνναβης, πόσο ανησυχείτε για το/α παιδί/α σας;», εκδηλώνεται μία ιδιαίτερη ανησυχία από πλευράς των περισσοτέρων γονέων του δείγματος για τα παιδιά τους σε σχέση με το φαινόμενο της χρήσης κάνναβης (Πίνακας 3).
Πίνακας 3: Ανησυχία γονέων
|
% |
|||||||
| Καθόλου | Λίγο | Μέτρια | Πολύ | Πάρα Πολύ | |||
| Όσον αφορά στο πρόβλημα της χρήσης της κάνναβης, πόσο ανησυχείτε για το/α παιδί/α σας; | 5,70 | 14,51 | 18,13 | 34,20 | 27,46 | ||
| Πόσο πιστεύετε ότι οι έφηβοι διακινδυνεύουν να βλάψουν τον εαυτό τους εάν: | |||||||
| Δοκιμάσουν κάνναβη μία ή δύο φορές; | 32,50 | 24,40 | 17,30 | 15,70 | 6,10 | ||
| Κάνουν χρήση κάνναβης περιστασιακά; | 3,60 | 10,20 | 29,90 | 35,50 | 15,20 | ||
| Κάνουν χρήση κάνναβης συχνά; | 1,50 | 0,50 | 4,10 | 29,90 | 60,40 | ||
Φύλο και χρήση κάνναβης στην εφηβεία
Στην πρόταση του ερωτηματολογίου «Τα αγόρια είναι πιο πιθανό να κάνουν χρήση κάνναβης σε σχέση με τα κορίτσια», οι απαντήσεις της οποίας είναι τύπου κλίμακας Likert, 97 γονείς (49,20%) συμφωνούν, ενώ το 21,80% δεν εκφέρει άποψη («Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ»).
Προσβασιμότητα στην κάνναβη
Στην ερώτηση «Πόσο δύσκολα πιστεύετε ένας έφηβος μπορεί να προμηθευτεί κάνναβη αν το επιθυμεί;», παρατηρείται ότι το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος υποστηρίζει ότι η πρόσβαση στην ουσία για έναν έφηβο που επιθυμεί να την προμηθευτεί είναι αρκετά έως πολύ εύκολη. Οι ερωτώμενοι θεωρούν ότι, κατά βάση, ένας έφηβος, μπορεί να προμηθευτεί κάνναβη πιο εύκολα σε καφετέριες ή νυχτερινά κέντρα διασκέδασης, στο δρόμο ή σε κάποιο πάρκο, κ.λπ., ενώ κατά κύριο λόγο θα προμηθευτεί την ουσία από άτομα εντός του φιλικού του περιβάλλοντος. Επίσης, σύμφωνα με την πλειονότητα των ερωτώμενων, ο τόπος κατοικίας του εφήβου δεν έχει σχέση με την επιλογή ή μη του ατόμου αυτού να κάνει χρήση κάνναβης (Πίνακας 4).
Πίνακας 4: Προσβασιμότητα
|
% |
|
| Αντιλήψεις για την προσβασιμότητα της κάνναβης | |
| Οι έφηβοι μπορούν να προμηθευτούν πολύ εύκολα | 40,61 |
| Οι έφηβοι μπορούν να προμηθευτούν σχετικά εύκολα | 36,4 |
| Πού μπορεί να προμηθευτεί ο έφηβος κάνναβη | |
| Σε καφετέριες και νυχτερινά κέντρα | 28,9 |
| Στο δρόμο ή σε κάποιο πάρκο | 25,3 |
| Στο σχολείο | 15 |
| Από ποιόν μπορείς να προμηθευτεί ο έφηβος κάνναβη | |
| Μέσα από ολόκληρη ομάδα φίλων οι οποίοι κάνουν χρήση κάνναβης | 33,9 |
| Από φίλο ή φίλη, συνομήλικο -/η ή και μεγαλύτερο-/η σε ηλικία | 33,7 |
| Από κάποιον -/α που έχει ακουστά αλλά δεν γνωρίζει προσωπικά | 17,3 |
| «Ο έφηβος μπορεί να οδηγηθεί πιο εύκολα στη χρήση κάνναβης εάν κατοικεί..:» | |
| Δεν έχει σημασία ο τόπος κατοικίας |
61,60 |
Λόγοι για τη χρήση κάνναβης
Μελετώντας τους λόγους που οι γονείς πιστεύουν ότι οι έφηβοι μπορεί να οδηγηθούν στη χρήση κάνναβης, τέθηκε η ερώτηση «Για ποιους λόγους πιστεύετε ότι ένας έφηβος μπορεί να ξεκινήσει τη χρήση κάνναβης;», η οποία ήταν πολλαπλής επιλογής στο ερωτηματολόγιο. Μέσα από την ανάλυση των δεδομένων προέκυψε ότι κυριότεροι λόγοι, σύμφωνα με τους ερωτώμενους, είναι «Από περιέργεια» με ποσοστό 18,30%, «Κακές παρέες» με 15,20%, «Επίδειξη ισχύος και ένταξη σε ομάδες ομοτίμων» με 13,40%, «Οικογενειακά προβλήματα» με 10,90%, κ.λπ. Ακόμη, θέτοντας ως παράμετρο την επίδραση της οικονομικής κρίσης στο φαινόμενο, στην πρόταση «Η οικονομική κρίση επηρεάζει άμεσα στην αύξηση των έφηβων χρηστών κάνναβης» δόθηκαν οι εξής απαντήσεις: 67 γονείς (34%) δεν εκφέρουν άποψη, ενώ 63 (32%) συμφωνούν εν μέρει.
Χρήση κάνναβης σε σχέση με την κατανάλωση αλκοόλ
Η ερώτηση «Τα τελευταία χρόνια υποστηρίζεται ότι πολλοί έφηβοι στρέφονται περισσότερο στη χρήση κάνναβης σε σχέση με την κατανάλωση αλκοόλ. Κατά τη γνώμη σας, γιατί μπορεί να συμβαίνει αυτό;» ήταν ανοικτού τύπου στο ερωτηματολόγιο. Μέσα από την ανάλυση προέκυψαν έξι βασικές κατηγορίες απαντήσεων. Οι απαντήσεις των ερωτώμενων βρίσκουν κοινά σημεία με τα ευρήματα και άλλων ερευνών (π.χ. η Πανελλήνια έρευνα του ΕΠΙΨΥ, 2014, για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των εφήβων μαθητών), καθώς οι περισσότεροι γονείς εστιάζουν στους οικονομικούς παράγοντες, εξαιτίας των οποίων οι έφηβοι στρέφονται περισσότερο στη χρήση κάνναβης. Ωστόσο, μεγάλο μέρος του δείγματος αναφέρει ότι η αύξηση αυτή μπορεί να οφείλεται και στην επιθυμία των νέων να δοκιμάζουν κάνναβη γιατί είναι πλέον «της μόδας» και γιατί τους ελκύει να παραβατούν καθώς η χρήση της είναι παράνομη στη χώρα. Σημαντικός, επίσης, είναι και ο αριθμός των γονέων που δεν εκφέρουν άποψη, αφήνοντας την απάντηση κενή και αυτών που αναφέρουν ότι δεν γνωρίζουν γιατί μπορεί να συμβαίνει αυτό. Κάποιοι γονείς, ακόμη, ανέφεραν ότι η κάνναβη πλέον είναι πιο εύκολα προσβάσιμη στους νέους από ότι το αλκοόλ, ενώ η συναναστροφή τους με «λάθος» παρέες και τα προβλήματα εντός της οικογένειας ενισχύουν την εμπλοκή των εφήβων αυτών με ουσίες όπως η κάνναβη.
Πίνακας 5: Ενδείξεις για χρήση κάνναβης από τον έφηβο
| Πιθανά σημάδια – ενδείξεις τα οποία υποδεικνύουν χρήση κάνναβης από τον έφηβο | % |
| Η επιθυμία για αύξηση των προσωπικών του χρημάτων (χαρτζιλίκι) και το ξόδεμα αυτών για απροσδιόριστους λόγους | 18,60%, |
| Τα σωματικά συμπτώματα (π.χ. κόκκινα μάτια, δερματικά προβλήματα, απότομες αλλαγές βάρους, κ.ά.) | 17,50% |
| Οι απότομες αλλαγές στη συμπεριφορά (π.χ. επιθετική συμπεριφορά, ανάγκη για απομόνωση, κ.ά.) | 17,50% |
Ωστόσο, σύμφωνα με την πλειοψηφία των ερωτώμενων (87,25%), οι απότομες αλλαγές στη συμπεριφορά και την εξωτερική εμφάνιση μπορεί να εμφανιστούν σε οποιονδήποτε έφηβο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι χρήστης κάνναβης.
Χρήση κάνναβης και παραβατικότητα
Στην πρόταση «Η χρήση κάνναβης μπορεί να οδηγήσει έναν έφηβο σε παράνομες πράξεις», 149 ερωτώμενοι (76,41%) απάντησαν ότι συμφωνούν, θεωρώντας ότι ο έφηβος χρήστης κάνναβης είναι πιθανό να εμπλακεί σε μικρό ή μεγάλο βαθμό με το Νόμο. Οι απαντήσεις των γονέων βρίσκουν κοινά σημεία με τις αναφορές της βιβλιογραφίας.
Τρόποι βοήθειας από τους γονείς εφήβων
Στην ερώτηση «Πώς πιστεύετε ότι μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν έναν έφηβο χρήστη κάνναβης;», η οποία και πάλι ήταν πολλαπλής επιλογής, οι απαντήσεις με τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 7). Ακόμη, συσχετίζοντας τις μεταβλητές «Πώς πιστεύετε ότι μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν έναν έφηβο χρήστη κάνναβης;» και «Μορφωτικό επίπεδο ερωτώμενων», παρατηρείται ότι οι απαντήσεις «Μέσα από την αλληλοκατανόηση και τη σχέση εμπιστοσύνης», «Παροχή ασφάλειας εντός της οικογένειας», «Πιέζοντας τον έφηβο να τους μιλήσει για το τι συμβαίνει πραγματικά» και «Οι γονείς σε συνεργασία με ειδικούς», έχουν επιλεγεί κατά κύριο λόγο από γονείς με μέτριο και υψηλό μορφωτικό επίπεδο.
Αντιθέτως, οι απαντήσεις «Η αυστηρότητα και η τιμωρία από τον γονέα», «Η αδιαφορία και ο εφησυχασμός από τον γονέα (ο έφηβος θα μάθει μόνος από τα λάθη του)» και «Μόνο ένας ειδικός μπορεί να βοηθήσει», έχουν επιλεγεί περισσότερο από γονείς με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο. Με βάση τις απαντήσεις του δείγματος φαίνεται ότι το μορφωτικό επίπεδο των ερωτώμενων επηρεάζει τις απόψεις αυτών.
Πίνακας 6: Βοήθεια στον έφηβο χρήστη κάνναβης
| Ποιοι μπορούν να βοηθήσουν έναν έφηβο που κάνει χρήση κάνναβης να τη σταματήσει; | % |
| Η οικογένεια | 23 |
| Ο εαυτός του/ο ίδιος | 22 |
| Οι ειδικοί σε συνεργασία με τους γονείς | 21,40 |
Πίνακας 7: Τρόποι βοήθειας
| Πώς πιστεύετε ότι μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν έναν έφηβο χρήστη κάνναβης; | % |
| Μέσα από την αλληλοκατανόηση και τη σχέση εμπιστοσύνης | 27,50% |
| Οι γονείς σε συνεργασία με ειδικούς | 26,80%, |
| Παροχή ασφάλειας εντός της οικογένειας | 23,10% |
| Οι γονείς σε συνεργασία με το σχολείο | 9,90% |
Πιθανές αντιδράσεις των γονέων για τη δοκιμαστική χρήση κάνναβης
Στην ερώτηση «Υποθετικά μιλώντας, εάν μαθαίνατε ότι το έφηβο τέκνο σας έχει δοκιμάσει κάνναβη, ποιες θα ήταν οι αντιδράσεις και οι κινήσεις σας;» οι περισσότεροι γονείς θεωρούν εξαιρετικά σημαντική τη συζήτηση και τη σχέση εμπιστοσύνης με τον έφηβο τέκνο τους. Θα εστίαζαν περισσότερο, μέσα από τη συζήτηση, στην αναζήτηση των αιτιών και των λόγων για τους οποίους μπορεί να οδηγήθηκε ο έφηβος στη δοκιμή αλλά και στην ανάδειξη των επιπτώσεων της χρήσης στο άτομο. Όσον αφορά στις συναισθηματικές αντιδράσεις, οι περισσότεροι θα ένιωθαν ανησυχία και προβληματισμό, ακόμη και φόβο για το πώς θα μπορούσαν να διαχειριστούν ένα γεγονός σαν αυτό. Ενώ, ένα σημαντικό μέρος των ερωτώμενων θα αναζητούσαν βοήθεια και συμβουλευτική υποστήριξη από ειδικούς. Ωστόσο, γίνεται φανερό, ότι κατά κύριο λόγο, ερωτώμενοι που έχουν κάνει και οι ίδιοι δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική χρήση στη ζωή τους εκδηλώνουν πιο ήπιες αντιδράσεις, ενώ σε μερικές περιπτώσεις αναφέρουν ότι μόνο η συστηματική χρήση είναι επιβλαβής για τον έφηβο. Αναφορικά με τις πιο ακραίες και μεμονωμένες αντιδράσεις, σημειώνεται ότι προέρχονται κυρίως από γονείς με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο, από γονείς που έχουν προγενέστερη αρνητική εμπειρία χρήσης στο οικογενειακό τους περιβάλλον ή αντιθέτως από γονείς που υποστηρίζουν τη χρήση αλλά όχι τη συστηματική (κατάχρηση) (Πίνακας 8).
Πίνακας 8: Πιθανές αντιδράσεις γονέων για τη δοκιμαστική χρήση κάνναβης
| Συζήτηση με τον έφηβο για τις συνέπειες και τους κινδύνους της χρήσης (92 απαντήσεις) «Θα τον συμβούλευα εφόσον έχει δοκιμάσει να το σταματήσει γιατί θα τον πάει πίσω στη ζωή του και θα του προκαλέσει προβλήματα υγείας». |
| Συζήτηση με τον έφηβο για τους λόγους που τον οδήγησαν στον πειραματισμό (24 απαντήσεις) «Μέσα από συζήτηση και διάλογο σε ήρεμους τόνους θα προσπαθούσα να μάθω τους λόγους». |
| Συναισθηματικές αντιδράσεις (17 απαντήσεις) «Θα στενοχωριόμουν, θα έκανα το παν για να το βοηθήσω». |
| Αναζήτηση βοήθειας και συμβουλευτικής από ειδικό (26 απαντήσεις) «Θα προσπαθούσα αρχικά να ενημερωθώ και θα προέβαινα σε ότι μου υποδείκνυαν ειδικοί». |
| Ακραίες ή μεμονωμένες πιθανές αντιδράσεις (21 απαντήσεις) «Βία λεκτική και σωματική». |
Πιθανές αντιδράσεις των γονέων για περιστασιακή ή συστηματική χρήση κάνναβης
Μέσα από τις απαντήσεις των ερωτώμενων στην ερώτηση «Υποθετικά μιλώντας, εάν μαθαίνατε ότι το έφηβο τέκνο σας κάνει περιστασιακή ή συστηματική χρήση κάνναβης, ποιες θα ήταν οι αντιδράσεις και οι κινήσεις σας;», παρατηρείται ότι οι περισσότεροι γονείς θεωρούν πως λόγω της σοβαρότητας της κατάστασης, θα απευθύνονταν σε κάποιον ειδικό επαγγελματία ή εξειδικευμένο κέντρο για συμβουλευτική υποστήριξη, όχι μόνο για τους ίδιους, αλλά και για τον έφηβο χρήστη. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών αναφέρουν ότι θα χρειάζονταν τη βοήθεια ειδικού για να βοηθήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον έφηβο, ενώ άλλοι τονίζουν ότι η συμβολή ενός επαγγελματία είναι απαραίτητη, καθώς οι ίδιοι θα ήταν ανήμποροι να βοηθήσουν από μόνοι τους. Επίσης, πολλοί γονείς εστιάζουν στη σημασία της επικοινωνίας με το παιδί τους, της συζήτησης και της οριοθέτησης. Πιο συγκεκριμένα, μέσα από τη συζήτηση, θα αναζητούσαν τις αιτίες που οδήγησαν τον έφηβο στη χρήση και την ανάδειξη των επιπτώσεων αυτής. Ακόμη, σημαντική θεωρούν την αναζήτηση θετικών διεξόδων, όπως ενασχόληση με εξωσχολικές δραστηριότητες και χόμπι. Όσον αφορά στις συναισθηματικές αντιδράσεις, οι περισσότεροι θα ένιωθαν ανησυχία και φόβο, ακόμη και θύμο για το πώς θα μπορούσαν να διαχειριστούν ένα γεγονός σαν αυτό. Ακόμη, αναφορικά με τις πιο ακραίες και μεμονωμένες αντιδράσεις, όπως συμβαίνει και στην προηγούμενη ερώτηση, σημειώνεται ότι προέρχονται κυρίως από γονείς με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο ή από γονείς που έχουν προγενέστερη αρνητική εμπειρία χρήσης στο οικογενειακό τους περιβάλλον.
Πίνακας 9: Πιθανές αντιδράσεις των γονέων για περιστασιακή ή συστηματική χρήση κάνναβης
| Συζήτηση για τις επιπτώσεις της χρήσης, οριοθέτηση και εύρεση άλλων θετικών ασχολιών (41 απαντήσεις). «Του αναφέρω τις επιπτώσεις στην υγεία του από τη συστηματική χρήση κάνναβης. Προσπαθώ με τη συζήτηση να τον συμβουλεύσω». |
| Αναζήτηση βοήθειας από ειδικό, από το σχολείο, από την οικογένεια (83 απαντήσεις). «Μπορεί να ζητούσα βοήθεια από ειδικούς, από το σχολείο και την υπόλοιπη οικογένεια». |
| Συναισθηματικές αντιδράσεις (27 απαντήσεις). «Δεν ξέρω τι θα έκανα. Πιστεύω θα ήμουν σε μία άστατη ψυχολογική κατάσταση». |
| «Θα έκανα το παν» (11 απαντήσεις). «Θα έκανα ότι περνάει από το χέρι μου για να σώσω το παιδί μου από όλο αυτό». |
| Ακραίες και μεμονωμένες αντιδράσεις (19 απαντήσεις). «Βία λεκτική και σωματική». |
| «Δεν γνωρίζω» (5 απαντήσεις). «Δεν ξέρω τι θα έκανα». |
Γνώση των γονέων σχετικά με φορείς πρόληψης, έγκαιρης παρέμβασης και απεξάρτησης για τη χρήση κάνναβης
Στην ερώτηση που τέθηκε στους γονείς εάν γνωρίζουν σε ποιο κέντρο θα μπορούσαν να απευθυνθούν, ώστε να ζητήσουν βοήθεια, αξίζει να σημειωθεί ότι περίπου το 1/3 αγνοεί την ύπαρξη αναγνωρισμένων κέντρων στην πόλη τους ενώ περισσότερο από 60% αγνοεί και την ύπαρξη κέντρων πρόληψης.
Πίνακας 10: Ενημέρωση γονέων για φορείς
| Κέντρο, φορέας ή πρόγραμμα, απεξάρτησης ή έγκαιρης παρέμβασης, που απευθύνεται σε έφηβους/νέους που κάνουν χρήση κάνναβης | % |
| «Δεν γνωρίζω» | 31,30 |
| ΟΚΑΝΑ (Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών) | 24,20 |
| ΚΕΘΕΑ (Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων) | 17,50 |
| ΙΘΑΚΗ (ΚΕΘΕΑ ΙΘΑΚΗ – Θεραπευτικό πρόγραμμα διαμονής ενηλίκων στη Θεσσαλονίκη) | 10 |
| Κέντρο, φορέας ή πρόγραμμα, που να ασχολείται με την πρόληψη της χρήσης κάνναβης | |
| «Δεν γνωρίζω» | 63,30 |
| ΟΚΑΝΑ (Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών) | 14,60 |
Ακόμη, στην ερώτηση «Έχετε παρακολουθήσει ποτέ κάποιο πρόγραμμα ενημέρωσης, εκπαίδευσης ή πρόληψης σχετικά με την κάνναβη;», το 86,15% του δείγματος απάντησε ότι δεν έχει παρακολουθήσει κάποιο πρόγραμμα (ΟΧΙ), ενώ μόλις το 13,85% απάντησε θετικά (ΝΑΙ).
Αντιλήψεις για την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων πρόληψης της χρήσης κάνναβης
Στην ερώτηση «Κατά πόσο θεωρείτε ότι τα προγράμματα πρόληψης της χρήσης κάνναβης που πραγματοποιούνται στη χώρα είναι ικανοποιητικά και αποτελεσματικά;», το μεγαλύτερο μέρος του δείγματος θεωρεί ότι η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων πρόληψης που δραστηριοποιούνται στη χώρα είναι χαμηλού έως μέτριου βαθμού (Πίνακας 11).
Πίνακας 11: Αντιλήψεις για την αποτελεσματικότητα της πρόληψης
| % | |||
| Κατά πόσο θεωρείτε ότι τα προγράμματα πρόληψης της χρήσης κάνναβης που πραγματοποιούνται στη χώρα είναι ικανοποιητικά και αποτελεσματικά; | Καθόλου 19,66% | Λίγο 24,16% | Μέτρια 41,01% |
Ακόμη, μέσα από τις απαντήσεις των γονέων στην ερώτηση «Αν θεωρείτε ότι σε μικρό ή μεγάλο βαθμό δεν είναι αποτελεσματικά, Τι πιστεύετε ότι πρέπει να αλλάξει ή να βελτιωθεί;», γίνεται φανερό ότι οι περισσότεροι εστιάζουν στην ανάγκη για ευρύτερη και πιο συστηματική ενημέρωση της κοινωνίας σε θέματα που αφορούν στη χρήση κάνναβης και άλλων ουσιών, καθώς και αλλαγή του τρόπου προώθησης των προγραμμάτων πρόληψης. Μεγάλο μέρος των απαντήσεων, επίσης, αναδεικνύει την ανάγκη για δημιουργία και έναρξη συστηματικών προγραμμάτων πρόληψης στα σχολεία που θα απευθύνονται στους μαθητές, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς και θα εφαρμόζονται σε όλες τις βαθμίδες. Ακόμη, τονίζεται η επιθυμία των ερωτώμενων για ριζική αλλαγή του εκπαιδευτικού συστήματος και της Κοινωνικής Πολιτικής που ασκείται γενικότερα στη χώρα, καθώς θεωρούν ότι μόνο έτσι μπορεί να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων πρόληψης της χρήσης ουσιών. Επιπροσθέτως, υπήρχαν γονείς που ανέφεραν ότι μόνο μέσα από την προσωπική θέληση των νέων για απεξάρτηση και το ρόλο του οικογενειακού περιβάλλοντος μπορεί να επιτευχθεί αλλαγή, ανεξάρτητα από τη βελτίωση ή μη των προγραμμάτων πρόληψης που πραγματοποιούνται στη χώρα.
Συζήτηση
Η παρούσα μελέτη είχε ως σκοπό να διερευνήσει τις αντιλήψεις των γονέων για τη χρήση κάνναβης στην εφηβική ηλικία. Τα αποτελέσματα της έρευνας έρχονται να συμπληρώσουν την σχετικά περιορισμένη βιβλιογραφία που υπάρχει στην χώρα μας όσον αφορά στις οπτικές των γονέων για ζητήματα που συνδέονται με τη χρήση κάνναβης στην εφηβεία. Η παρούσα έρευνα ελπίζει να λειτουργήσει ως έναυσμα για περαιτέρω μελέτη του φαινομένου της έναρξης της χρήσης κάνναβης στην εφηβεία. Οι περισσότερες έρευνες στη χώρα μας εστιάζουν στις αντιλήψεις των εφήβων για το φαινόμενο της χρήσης κάνναβης και άλλων ουσιών χωρίς να περιλαμβάνουν την στάση των γονέων. Ωστόσο, παράγοντες όπως η οικογένεια, το σχολείο, οι φιλικές σχέσεις και η ενασχόληση με δραστηριότητες, μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά και να αποτρέψουν την έναρξη χρήσης ουσιών στην εφηβεία (Κοκκέβη κ.ά., 2011). Εστιάζοντας ιδιαίτερα στο οικογενειακό πλαίσιο, τα μέλη της οικογένειας όταν αποτελούν ένα ανοικτό σύστημα σχέσεων, μέσα στο οποίο μοιράζονται συναισθήματα, πεποιθήσεις και συνήθειες και θέτουν στόχους που προωθούν τη βελτίωση της καθημερινότητας και της ζωής γενικότερα, μπορεί να λειτουργήσουν ενισχυτικά για την επιλογή θετικών μοντέλων ζωής (Angel & Angel, 2010).
Η κάνναβη είναι η πρώτη παράνομη ουσία με την οποία αρχίζουν να πειραματίζονται οι έφηβοι. Παράλληλα, είναι αρκετά ανησυχητικό το γεγονός ότι ο αριθμός των έφηβων μαθητών στη χώρα μας που κάνουν χρήση κάνναβης έχει σταδιακά αυξηθεί τα τελευταία χρόνια (Κοκκέβη κ.ά., 2015). Μέσα από τα ευρήματα της παρούσας έρευνας διαπιστώθηκε ότι κατά κύριο λόγο, παράγοντες όπως το μορφωτικό επίπεδο, το φύλο και η προσωπική εμπειρία χρήσης κάνναβης (δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική) των ερωτώμενων, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις αυτών. Οι διαφοροποιήσεις των απαντήσεων με βάση τους παράγοντες αυτούς, έγιναν ιδιαίτερα αντιληπτές σε ερωτήσεις που αφορούν στην επικινδυνότητα της χρήσης από εφήβους, αλλά και στις πιθανές αντιδράσεις των γονέων σε περίπτωση που μάθουν ότι το παιδί τους έχει δοκιμάσει κάνναβη ή είναι περιστασιακός ή συστηματικός χρήστης της ουσίας.
Συγκεκριμένα, οι απαντήσεις σε ερωτήσεις που αφορούν στην επικινδυνότητα της δοκιμαστικής χρήσης της κάνναβης και τη σωματική και ψυχολογική εξάρτηση από την ουσία, διαφοροποιούνται ανάλογα με την προσωπική εμπειρία χρήσης των ερωτώμενων. Γίνεται έτσι φανερό ότι οι ερωτώμενοι που δεν έχουν κάνει χρήση κάνναβης, τη θεωρούν περισσότερο επικίνδυνη από αυτούς που έχουν κάνει δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική χρήση. Αντίστοιχα, οι ερωτώμενοι που δεν έχουν κάνει ποτέ χρήση στη ζωή τους διαφωνούν περισσότερο και εντονότερα με τις προτάσεις «Η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί σωματική εξάρτηση» και «Η χρήση κάνναβης δεν προκαλεί ψυχολογική εξάρτηση», από τους ερωτώμενους με προγενέστερη προσωπική εμπειρία χρήσης της ουσίας.
Συνεπώς, ερωτώμενοι που έχουν κάνει και οι ίδιοι δοκιμαστική, περιστασιακή ή συστηματική χρήση, στη ζωή τους εκδηλώνουν πιο ήπιες αντιδράσεις. Ωστόσο, σε μερικές περιπτώσεις αναφέρουν ότι μόνο η συστηματική χρήση είναι επιβλαβής για τον έφηβο. Οι πιο ακραίες αντιδράσεις, αν και μεμονωμένες, προέρχονται κυρίως από γονείς με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο ή από γονείς που έχουν προγενέστερη αρνητική εμπειρία χρήσης στο οικογενειακό τους περιβάλλον ή/και κατά παράδοξο τρόπο από γονείς που υποστηρίζουν την περιστασιακή αλλά όχι την συστηματική χρήση κάνναβης.
Οι απαντήσεις ορισμένων γονέων ανέδειξαν τις ανησυχίες τους για το φαινόμενο της χρήσης κάνναβης στην εφηβεία. Βέβαια, παρά τις εκδηλώσεις ανησυχίας από πλευράς των ερωτώμενων, παρατηρείται μέσα από τα αποτελέσματα της έρευνας, ότι υπάρχει ελλιπής πληροφόρηση και ενημέρωση για φορείς και υπηρεσίες που δραστηριοποιούνται στον τομέα της πρόληψης της χρήσης ουσιών. Επίσης ελλιπής είναι η γνώση από τους γονείς πάνω σε θέματα που αφορούν τα χαρακτηριστικά της ουσίας, τους τρόπους χρήσης, τις επιδράσεις στον οργανισμό του χρήστη, τις επιπτώσεις και τους τρόπους αποτροπής ή αντιμετώπισης της χρήσης.
Αξίζει ωστόσο να επισημανθεί ότι τα ευρήματα της έρευνας αφορούν αποκλειστικά το δείγμα των γονέων που συμμετείχε σε αυτή και δεν επιχειρείται γενίκευση των αποτελεσμάτων στον ευρύτερο πληθυσμό, παρότι τα ευρήματα αυτά μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για περαιτέρω διερεύνηση του θέματος και σε άλλες περιοχές, εκτός του Νομού Θεσσαλονίκης, με μεγαλύτερο δείγμα γονέων, ώστε τα αποτελέσματα να είναι αντιπροσωπευτικά και να επιτρέπουν τη γενίκευση.
Επιπλέον, υπογραμμίζεται ότι στην εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε ποσοτική έρευνα, με τη χρήση ερωτηματολογίου και ενδεχομένως τα ευρήματα και τα αποτελέσματα να διαφοροποιούνταν με τη χρήση άλλης ερευνητικής τεχνικής. Η ελλιπής βιβλιογραφία στην Ελλάδα όσον αφορά στις αντιλήψεις των γονέων για τη χρήση κάνναβης, κατέστησε αδύνατη τη σύγκριση των ευρημάτων της παρούσας έρευνας με ευρήματα παρόμοιων, σύγχρονων ερευνών. Ωστόσο όσον αφορά στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές παρόμοιες μελέτες οι οποίες έχουν αναδείξει την ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της επιτρεπτικής στάσης των γονέων απέναντι στην χρήση κάνναβης και στην πραγματική χρήση από τους έφηβους (Olsson et.al., 2003). Η επιτρεπτικότητα των γονέων απέναντι στην χρήση κάνναβης των εφήβων έχει αναδειχθεί ως σημαντικός παράγοντας επιρροής. Σχετικές μελέτες υποστηρίζουν ότι τα προγράμματα πρόληψης χρειάζεται να εστιάσουν στην σχέση γονέων-παιδιών και ιδιαίτερα στην επίδραση που ασκεί στην συμπεριφορά του εφήβου ο γονέας ίδιου φύλου. Επίσης ιδιαίτερη έμφαση χρειάζεται να δοθεί στην υιοθέτηση από τους γονείς μίας λιγότερο επιτρεπτικής στάσης απέναντι στην χρήση ουσιών (Becoña et.al., 2013).
Η εφηβεία αποτελεί μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο στη ζωή του ανθρώπου, στη διάρκεια της οποίας το οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον μπορεί να αποτελέσουν πεδίο εστίασης στην ανάπτυξη παρεμβάσεων πρόληψης. Ιδιαίτερα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης όπως αυτή που βιώνει η χώρα τα τελευταία χρόνια, η έμφαση στην πρόληψη αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την προαγωγή της σωματικής και ψυχοκοινωνικής υγείας που επιβαρύνονται από τις κρατούσες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες.
Ωστόσο, τέτοιου είδους παρεμβάσεις προϋποθέτουν την εκπαίδευση και ενσωμάτωση διαφόρων ειδικοτήτων στο πλαίσιο της τυπικής εκπαίδευσης, όπως είναι οι κοινωνικοί λειτουργοί και οι ψυχολόγοι με στόχο την παροχή συμβουλευτικής, υποστήριξης και ενδυνάμωσης της σχολικής κοινότητας. Οι παρεμβάσεις είναι σημαντικό να απευθύνονται πέρα από τους μαθητές, στους γονείς και στους εκπαιδευτικούς. Η δημιουργία και η εφαρμογή δράσεων εντός του σχολικού περιβάλλοντος, όπως η συστηματική επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και των γονέων των μαθητών, πάνω σε σύγχρονα προβλήματα που εκδηλώνονται στο χώρο του σχολείου καθώς και παρεμβάσεις που στοχεύουν στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των μαθητών, της συνεργασίας και της ομαδικότητας είναι σημαντικό να ενισχυθούν ιδιαίτερα στην περίοδο της κρίσης.
Βιβλιογραφία
Angel, S & Angel, P. (2010). Οι τοξικοεξαρτημένοι και οι οικογένειές τους, μια συστημική προσέγγιση. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Becoña, Elisardo, Martínez Úrsula, Calafat Amador, Fernández-Hermida José Ramón, Montse Juan, Sumnall Harry, Mendes Fernando & Gabrhelík, Roman (2013). Parental Permissiveness, Control and Affect and Drug Use among Adolescents. Psicothema, Vol. 25, nº 3, pp. 292-298
Γιωτάκος, Ο. (2015). Μεγαλώνοντας δυνατούς χαρακτήρες. Πέρα από τις ουσίες. Αθήνα: Πεδίο.
Δημητριάδης, Ε. (2012). Στατιστική επιχειρήσεων με εφαρμογές σε SPSS και LISREL. Αθήνα: Κριτική.
Ζαφειρόπουλος, Κ. (2005). Πώς γίνεται μία επιστημονική εργασία; Επιστημονική έρευνα και συγγραφή εργασιών. Αθήνα: Κριτική.
Hall W. D. & Pacula R. (2010). Cannabis Use and Dependence: Public Health and Public Policy. Cambridge: Cambridge University Press
Hall W. (2015). What has research over the past two decades revealed about the adverse health effects of recreational cannabis use? ADDICTION, Volume 110, Issue 1, pages 19–35, January 2015
Καλογεράκη, Σ. (2011). Η χρήση ναρκωτικών και οι παράγοντες επικινδυνότητας σε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα Ελλήνων εφήβων. Νέοι, Έγκλημα και Κοινωνία, 2, 47-60.
ΚΕΘΕΑ (2004). Στάσεις και αντιλήψεις της κοινής γνώμης για τα ναρκωτικά και την απεξάρτηση. Αδημοσίευτη Έρευνα της VPRC για λογαριασμό του ΚΕΘΕΑ.
King, M., K., Meehan, T., B., Trim, S., R. and Chassin, L. (2007). «Δείκτης ή διαμεσολαβητής; Οι επιδράσεις της χρήσης ουσιών κατά τη διάρκεια της εφηβείας στις εκπαιδευτικές επιδόσεις στη νεαρή ενήλικη ζωή». Εξαρτήσεις (12): 83-89.
Κοκκέβη, Α. (2001). Η χρήση νόμιμων και παράνομων τοξικών ουσιών στην εφηβεία. Στο Τσιάντης, Γ, & Μανωλόπουλος, Σ. (επιμ.) Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής, τόμος 2ος, Δεύτερο Μέρος. Ψυχοπαθολογία. Αθήνα: Καστανιώτη.
Κοκκέβη, Α., Φωτίου, Α., Ξανθάκη, Μ., Καναβού, Ε. (2011). Εξαρτησιογόνες ουσίες στην εφηβεία. ΕΠΙΨΥ, Πανελλήνια έρευνα στους μαθητές 2010 – HBSC.
Κοκκέβη, Ά., Φωτίου, Α., Καναβού, Ε., Σταύρου, Μ. (2015). Εξαρτητικές συμπεριφορές στην εφηβεία: Μέρος Α. Χρήση ουσιών. Σειρά θεματικών τευχών: Έφηβοι, Συμπεριφορές & Υγεία. Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής. Αθήνα.
Κυριακίδου, Μ. (2005). Η πρόληψη στην εκπαίδευση. Πρακτικά 6ης Πανελλαδικής Συνάντησης Φορέων Πρόληψης της Χρήσης Εξαρτησιογόνων Ουσιών. Η πρόληψη τόπος συνάντησης και συν – απάντησης για τη συνεργασία, το συντονισμό, τη συμπληρωματικότητα. Αθήνα: Τομέας Πρόληψης ΚΕΘΕΑ.
Λιάππας, Γ.Α. (2002). Χασίς, ο άγνωστος της διπλανής πόρτας. Αθήνα: Πατάκη.
Olsson C. A.; Coffey C.; Toumbourou J. W.; Bond L; Thomas L., Patton G (2003). Family risk factors for cannabis use: a population-based survey of Australian secondary school students. Drug and Alcohol Review, Volume 22, Issue 2, 143-152.
Παπαδιώτη – Αθανασίου, Β. (2006). Οικογένεια και όρια. Συστημική προσέγγιση (6η εκδ). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Πουλόπουλος, Χ. (2011). Κοινωνική εργασία και εξαρτήσεις: Οι κοινότητες της αλλαγής. Αθήνα: Τόπος.
Πουλόπουλος, Χ. (2014). Κρίση, φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής. Αθήνα: Τόπος.
Robson, C. (2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου. Μιχαλοπούλου Κ. (Επιμ.), Νταλάκου Β. & Βασιλικού Κ. (Μτφ.). Αθήνα: Gutenberg.
Ρούσσος, Π. & Τσαούσης, Γ. (2011). Στατιστική στις επιστήμες της συμπεριφοράς με τη χρήση του SPSS. Αθήνα: Τόπος.
Shapiro, H. (2009). Drugs. Παρασκευόπουλος, Ν. (επιμ.). Τσαγκαράτου, Α. (μτφ.). Αθήνα: Ερευνητές.
Thio, A., & (2008). Παρεκκλίνουσα Συμπεριφορά (2η εκδ.). Τσουραμάνης, Χ. (Επιμ.). Μπαρπάτση, Μ. (Μτφ.) Αθήνα: Ελλήν.
Διαδίκτυο
Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά. (2015). H κατάσταση του προβλήματος των ναρκωτικών και των οινοπνευματωδών στην Ελλάδα. Ετήσια έκθεση 2014. Διαθέσιμο στο: http://www.ektepn.gr/Documents/PDF/Cover.pdf
Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας. (2015). Ευρωπαϊκή έκθεση για τα ναρκωτικά. Τάσεις και εξελίξεις. Διαθέσιμο στο:
http://www.emcdda.europa.eu/attachements.cfm/att_239505_EL_TDAT15001ELN.pdf
National Institute on Drug Abuse (2003). Preventing drug use among children and adolescents. A research- based guide for parents, educators and community leaders. Available at: https://www.drugabuse.gov/sites/default/files/preventingdruguse_2.pdf
National Institute on Drug Abuse (2014). Marijuana: facts parents need to know. Available at:
https://d14rmgtrwzf5a.cloudfront.net/sites/default/files/parents_marijuana_brochure_1.pdf
