Θανάσης Τζιούμπας1 & Γιώργος Κουλιεράκης2
(1) Υπεύθυνος Παραγωγικών Μονάδων ΚΕΘΕΑ ΙΘΑΚΗ, Email: tzioum@otenet.gr
(2) Ψυχολόγος της υγείας, Τομέας Κοινωνιολογίας, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, email: gkoulierakis@esdy.edu.gr
Περίληψη
Οι χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών αποτελούν μια ομάδα του πληθυσμού με αρκετές ιδιαιτερότητες ως προς τα θέματα υγείας, τόσο ψυχικής όσο και σωματικής.
Το «υγειονομικό προφίλ» της ομάδας εμφανίζεται στις σχετικές έρευνες (ΕΚΤΕΠΝ, 2014, ΕΚΤΕΠΝ, 2015) ιδιαίτερα επιβαρυμένο τόσο από τις άμεσες συνέπειες των ουσιών όσο και από τις συμπεριφορές υγείας που αναπτύσσει ο χρήστης. Τα θέματα φροντίδας της υγείας και της κινητοποίησης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας, αποτελούν κατά συνέπεια βασική συνιστώσα της θεραπευτικής παρέμβασης και οι συντελούμενες αλλαγές αποτελούν ένα από τα κριτήρια της επιτυχίας της.
Η παρούσα έρευνα στοχεύει να ανιχνεύσει της αντιλήψεις των χρηστών που προσεγγίζουν τις δομές του ΚΕΘΕΑ-ΙΘΑΚΗ, ως προς τα θέματα σωματικής υγείας και φροντίδας υγείας. Σκοπό έχει επίσης να διερευνήσει την πιθανή αλληλεπίδραση των αντιλήψεων των υποκειμένων για την υγεία, όπως αυτές εξελίσσονται, με το πλαίσιο εντός του οποίου συντελείται η διαδικασία απεξάρτησης.
Η σχετική αναζήτηση στη βιβλιογραφία για τις αντιλήψεις των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών σε σχέση με τα θέματα υγείας έδειξε την απουσία σχετικών ερευνών σε εθνικό επίπεδο. Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία συναντάμε αντίστοιχες έρευνες, που όμως εστιάζονται κυρίως στις αντιλήψεις του πληθυσμού αυτού σε σχέση με συγκεκριμένες παθήσεις.
Για την έρευνα που παρουσιάζεται εδώ πραγματοποιήθηκε ποιοτικό ερευνητικό εργαλείο. Η επιλογή αυτή σχετίζεται τόσο με το αντικείμενο της (αντιλήψεις προσώπων) όσο και με την έλλειψη άλλων παρόμοιων ερευνών που θα προσέφεραν ευρήματα επαρκή ώστε να στηριχθούν περισσότερο εξειδικευμένα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις ικανές να δοκιμαστούν σε ευρύτερα δείγματα υποκειμένων.
Το «μοντέλο πεποιθήσεων για την υγεία» (ΗΒΜ) αποτελεί το θεωρητικό υπόβαθρο της παρούσας έρευνας, που επιχειρεί να συσχετίσει τις συμπεριφορές υγείας με τις πεποιθήσεις των υποκειμένων της έρευνας.
ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ
Η σχέση της εξάρτησης από ουσίες με την Δημόσια Υγεία απασχολεί τις τελευταίες δεκαετίες τον χώρο της επιστήμης, αλλά και της πολιτικής. Κι αυτό όχι μόνο γιατί αναγνωρίζεται το ότι ο συγκεκριμένος πληθυσμός φέρει βαρύ φορτίο νοσηρότητας από τους κινδύνους που συνδέονται με τη ουσία όσο και από τα νοσήματα που προκαλούν οι «υψηλού κινδύνου» συμπεριφορές της χρήσης. Είναι πλέον κοινός τόπος ότι τα λοιμώδη νοσήματα που ενδημούν στους χρήστες αποτελούν εν δυνάμει μια υγειονομική βόμβα για τον γενικό πληθυσμό, με τον οποίο οι χρήστες έρχονται σε καθημερινή επαφή.
Αυτό συνέβαλλε τόσο στην αντιμετώπιση του χρήστη ως προσώπου που χρειάζεται βοήθεια αλλά και έφερε τα ζητήματα υγείας και τις αντίστοιχες συμπεριφορές στο επίκεντρο των στόχων της διαδικασίας απεξάρτησης (Αγραφιώτης και Καμπριάνη, 2002).
Το υγειονομικό «προφίλ» των εξαρτημένων ατόμων
Οι χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών αποτελούν μια ομάδα του πληθυσμού με αρκετές ιδιαιτερότητες ως προς τα θέματα υγείας, τόσο ψυχικής όσο και σωματικής.
Σύμφωνα με το «Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης ναρκωτικών και τοξικομανίας» «Οι χρήστες ενέσιμων ναρκωτικών (ΧΕΝ) κινδυνεύουν περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο να αντιμετωπίσουν προβλήματα υγείας από τη χρήση ναρκωτικών, όπως μολυσματικές ασθένειες που μεταδίδονται με το αίμα ή θάνατο από υπερβολική δόση» (EMCDDA, 2014, σελ.55).
Στην Ελλάδα, το υγειονομικό «προφίλ» της ομάδας εμφανίζεται στις σχετικές εθνικές έρευνες ιδιαίτερα επιβαρυμένο (ΕΚΤΕΠΝ, 2013, ΕΚΤΕΠΝ, 2014), τόσο από τις άμεσες συνέπειες των ουσιών, όσο και από τις συμπεριφορές υγείας που αναπτύσσει ο χρήστης: νοσήματα που προκαλούνται από την κοινή χρήση συρίγγων (Ηπατίτιδες B και C, HIV), νοσήματα που προκαλούν οι κακές συνθήκες διατροφής και διαβίωσης, πολλά προβλήματα στοματικής υγιεινής κλπ. Ειδικότερα:
HIV: Η μετάδοση HIV με πιθανή αιτία την ενέσιμη χρήση ουσιών (χρήση μολυσμένης σύριγγας), χαμηλή ως το 2010, εκτοξεύεται και παίρνει επιδημικές διαστάσεις (κυρίως στην Αθήνα) κατά τα επόμενα τρία χρόνια, συμβάλλοντας δραματικά στον επιπολασμό του στον Ελλαδικό χώρο. Πράγματι η Ελλάδα και η Ρουμανία, όπου τα νεοδιαγνωσθέντα κρούσματα HIV αντιπροσώπευαν το 2% του Ευρωπαϊκού συνόλου, είδαν αυτό το ποσοστό να εκτοξεύεται στο 37%, την ίδια στιγμή που χώρες όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία παρουσίαζαν πτωτική τάση. Στους αντίποδες, οι Βαλτικές χώρες έχουν κι αυτές, μικρότερο βέβαια, πρόβλημα με αύξηση στην Λιθουανία και σταθεροποίηση σε υψηλά ποσοστά για την Εσθονία (EMCDDA, 2014). Η επιδημική αυτή έκρηξη φαίνεται εν μέρει να ανακόπτεται από το 2013, (τα στοιχεία αντλήθηκαν από τις ετήσιες εκθέσεις του ΕΚΤΕΠΝ για τα έτη 2013 και 2014).3
Γράφημα 1.1: Επιπολασμός HIV ανάμεσα στους Χ.Ε.Ν. στην Ελλάδα
(νέα κρούσματα κατά το έτος αναφοράς)
(τα στοιχεία αντλήθηκαν από τις ετήσιες εκθέσεις του ΕΚΤΕΠΝ για τα έτη 2013 και 2014)
HCV: Η συχνότητα του ιού HCV (ηπατίτιδας C), «παραδοσιακής» ασθένειας που συνοδεύει την ενέσιμη χρήση ουσιών, ήδη υψηλά σε όλη την περίοδο αναφοράς, βαίνουν επιδεινούμενα τα τελευταία χρόνια. Στις 18 χώρες για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για τα έτη 2011–2012, κατά μέσο όρο η ενέσιμη χρήση ναρκωτικών ενοχοποιείται για το 64% του συνόλου των διαγνωσμένων κρουσμάτων HCV και το 50% των οξέων κρουσμάτων HCV, στα περιστατικά για τα οποία είναι γνωστοί οι παράγοντες κινδύνου. (EMCDDA, 2014). Τα υψηλά επίπεδα HCV συνδέονται με συμπεριφορές υψηλού κινδύνου κατά την χρήση (κοινή χρήση σύριγγας) αλλά και την είσοδο σε διαδικασία αντιμετώπισης της εξάρτησης μεγαλύτερων σε ηλικία και διάρκεια χρήσης ατόμων, κυρίως με την αύξηση των θέσεων στον ΟΚΑΝΑ.
Γράφημα 1.2: Συχνότητα HCV στους Χ.Ε.Ν. στην Ελλάδα
(ποσοστό φορέων στα άτομα που προσέγγισαν τις δομές κατά το έτος αναφοράς)
(τα στοιχεία αντλήθηκαν από τις ετήσιες εκθέσεις του ΕΚΤΕΠΝ για τα έτη 2013 και 2014)
Φυματίωση: Από τα άτομα που προσέγγισαν δομές αντιμετώπισης των εξαρτήσεων βρέθηκαν σύμφωνα με το ΕΚΤΕΠΝ (2014) θετικά στην εξέταση δερματοαντίδρασης (manteaux) ένα ποσοστό 15% σε σύνολο 225 που εξετάστηκαν στο ΚΕΘΕΑ, 12% σε σύνολο 144 στο ΨΝΑ και 26,2% σε σύνολο 191 στον ΟΚΑΝΑ (ο αριθμός των εξετασθέντων στον ΟΚΑΝΑ αποτελεί μικρό μέρος των ατόμων που προσέγγισαν τις δομές του, καθώς η εξέταση αυτή δεν αποτελεί μέρος του πλαισίου ένταξης).
Παρεμβάσεις για θέματα φροντίδας υγείας στους Οργανισμούς αντιμετώπισης των εξαρτήσεων και στο θεραπευτικό Πρόγραμμα ΙΘΑΚΗ
Το «επιδημιολογικό προφίλ» των εξαρτημένων ατόμων που σκιαγραφήθηκε παραπάνω επιβάλλει την παρέμβαση σε θέματα υγείας και συμπεριφορών υγείας ως μέρους της συνολικής υποστήριξης για την απεξάρτηση από τις ουσίες. Κι αυτό όχι μόνο ως παρέμβαση «μείωσης της βλάβης» της ομάδας των εξαρτημένων και ευρύτερα προστασίας της Δημόσιας Υγείας, αλλά ως δείκτης και σύμβολο της αλλαγής της σχέσης με τον εαυτό, της υιοθέτησης θετικών συμπεριφορών και στάσεων που σηματοδοτούν την μετάβαση σε μια ζωή ελεύθερη από ουσίες.
Οι Οργανισμοί που δραστηριοποιούνται για την αντιμετώπιση των εξαρτήσεων, αναγνωρίζοντας την ανάγκη τους αυτή, όπως και τους γενικότερους κινδύνους για την δημόσια υγεία, περιλαμβάνουν δράσεις φροντίδας υγείας στην πρόταση τους προς τους εξαρτημένους.
Ο ΟΚΑΝΑ εστιάζει στην μείωση της βλάβης. Οι υπηρεσίες μείωσης της βλάβης στοχεύουν στην προσέγγιση και την παροχή βοήθειας στην ομάδα των χρηστών που βρίσκονται εκτός θεραπευτικών προγραμμάτων, κυρίως γιατί δεν αναγνωρίζουν το πρόβλημά τους και δεν έχουν αναπτύξει κίνητρο προκειμένου να ενταχθούν σε αυτά. Λειτουργούν υπηρεσίες ελεύθερης εισόδου, οι οποίες δεν θέτουν προϋποθέσεις για την υποδοχή και την εξυπηρέτηση των χρηστών.
Τα προγράμματα απεξάρτησης που λειτουργούν ως τμήματα των Ψυχιατρικών Νοσοκομείων (ΨΝΑ, ΨΝΘ), υποστηρίζουν τους εξαρτημένους που απευθύνονται σε αυτά διασφαλίζοντας την πρόσβαση τους στις κλινικές των Νοσοκομείων.
Τα θεραπευτικά προγράμματα του ΚΕΘΕΑ ενσωματώνουν δράσεις που ενισχύουν τις θετικές συμπεριφορές υγείας σε όλα τα στάδια της ψυχοκοινωνικής παρέμβασης που βρίσκεται στον πυρήνα της θεραπευτικής του πρότασης. Η διαδικασία της θεραπευτικής παρέμβασης όπως αυτή υλοποιείται στο ΚΕΘΕΑ εστιάζει στην αλλαγή στάσεων ζωής και συμπεριφορών, όπως και στην απόκτηση δεξιοτήτων που θα υποβοηθήσουν μια διαφορετική, θετική στάση προς τον εαυτό και τους άλλους. Τα θέματα φροντίδας της υγείας και της κινητοποίησης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας αποτελούν κατά συνέπεια βασική συνιστώσα της θεραπευτικής παρέμβασης, και οι συντελούμενες αλλαγές αποτελούν ένα από τα κριτήρια της επιτυχίας της.
Το Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία
Η πρώτη θεωρητική διατύπωση της σχέσης ανάμεσα στις πεποιθήσεις ενός ατόμου για την υγεία του και τη συμπεριφορά του ανήκει στον Lewin (1951) με το μοντέλο αξίας-προσδοκίας. Σύμφωνα με αυτό η συμπεριφορά του ατόμου περιστρέφεται γύρω από δύο άξονες: α) την αξία που το άτομο αποδίδει σε συγκεκριμένο στόχο και β) την εκτίμηση του ατόμου σχετικά με τις πιθανότητες μιας συγκεκριμένης δράσης για την επίτευξη του στόχου αυτού.
Σύμφωνα με το μοντέλο πεποιθήσεων για την υγεία, η υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς με στόχο την υγεία εξαρτάται από την ταυτόχρονη ύπαρξη τριών παραγόντων (Κουλιεράκης και συν., 2000).
Την επαρκή κινητοποίηση, που θα αναδείξει ως κυρίαρχο ένα ζήτημα υγείας.
Την πεποίθηση ότι κάποιος είναι τρωτός σε μια αρρώστια ή στις συνέπειές της.
Την πεποίθηση ότι ακολουθώντας μια συγκεκριμένη συμπεριφορά με στόχο την υγεία, θα υπάρξουν οφέλη.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Σε μια επιβαρυμένη από άποψη υγείας ομάδα όπως οι χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών, η κινητοποίηση για υιοθέτηση στάσεων και τρόπων που προάγουν την σωματική υγεία πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της διαδικασίας αλλαγής. Οι αντιλήψεις για τα θέματα υγείας αναμένεται να αποτυπώνουν τις αλλαγές αυτές.
Σκοπό της παρούσας έρευνας αποτελεί η αποτύπωση των αντιλήψεων των υποκειμένων της έρευνας για τα θέματα σωματικής υγείας και η διερεύνηση των παραγόντων που συμβάλλουν στην διαμόρφωση τους. Οι αλληλεπιδράσεις του θεραπευτικού πλαισίου και της θεραπευτικής ομάδας και ο τρόπος που αυτές εσωτερικεύονται σε προσωπικές αλλαγές δίνει στην έρευνα αυτή μια χρησιμότητα που υπερβαίνει την προστιθέμενη γνωστική αξία, και μπορεί να ανατροφοδοτήσει το ΚΕΘΕΑ με πληροφορίες χρήσιμες για τον σχεδιασμό πολιτικών επ’ ωφελεία των ατόμων που απευθύνονται στις δομές του.
Το ερευνητικό ερώτημα της συγκεκριμένης έρευνας ήταν η καταγραφή των αντιλήψεων των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών για τα θέματα υγείας και αρρώστιας, και το αν και πως αυτές μεταβάλλονται κατά την διαδρομή τους στην απεξάρτηση. Ως παράγωγο ερώτημα ήταν η διερεύνηση για τον τρόπο που το συνολικό πλαίσιο του ΚΕΘΕΑ-ΙΘΑΚΗ επιδρά στις αντιλήψεις αυτές και προάγει αντίστοιχες συμπεριφορές.
Η υπόθεση εργασίας ήταν ότι μια τέτοια μεταβολή συντελείται ως αποτέλεσμα της συνολικής κινητοποίησης τους για την φροντίδα του εαυτού, που είναι και κεντρικό μήνυμα της απεξάρτησης.
Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της παρούσης εργασίας εστιάζεται στην διερεύνηση των αντιλήψεων των χρηστών που προσεγγίζουν τις δομές του ΚΕΘΕΑ-ΙΘΑΚΗ, ως προς τα θέματα σωματικής υγείας και φροντίδας υγείας. Η επιλογή ποιοτικού ερευνητικού εργαλείου σχετίζεται τόσο με το αντικείμενο της (αντιλήψεις προσώπων) όσο και με την έλλειψη άλλων παρόμοιων ερευνών που θα προσέφεραν ευρήματα επαρκή ώστε να στηριχθούν περισσότερο εξειδικευμένα ερευνητικά ερωτήματα και υποθέσεις ικανές να δοκιμαστούν σε ευρύτερα δείγματα υποκειμένων. Τα ποιοτικά ερευνητικά εργαλεία είναι καταλληλότερα για την διερεύνηση με κάποια αδρά αρχικά ερωτήματα, με την παράλληλη ευελιξία να συμπεριλάβουν ευρήματα που δεν πάρθηκαν υπ’ όψη του ερευνητή στην διατύπωση των αρχικών υποθέσεων λόγω έλλειψης δεδομένων (Σαχίνη- Καρδάση, 2000).
Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την αξιοποίηση των απαντήσεων είναι η Ανάλυση Περιεχομένου και η τεχνική που προτείνεται από τους Cohen & Manion (1997) ως «φαινομενολογική ανάλυση των στοιχείων της συνέντευξης».
Κρίθηκε απαραίτητο να συμπεριληφθεί ένας αριθμός αυτούσιων απαντήσεων των μελών των τριών ομάδων, που περιέχουν τις «έννοιες κλειδιά» από τις οποίες προέκυψαν τα ευρήματα της έρευνας, για λόγους καλύτερης τεκμηρίωσης των ευρημάτων όπως αυτά αναφέρονται και σχολιάζονται.
Συμμετέχοντες
Ακολουθήθηκε η μέθοδος του διαθέσιμου δείγματος: πραγματοποιήθηκαν συνεντεύξεις σε τρείς ομάδες ατόμων που συμμετέχουν στο Θεραπευτικό Πρόγραμμα ΙΘΑΚΗ, που αντιστοιχούν στις τρείς Θεραπευτικές φάσεις, που ενσωματώνουν διαφορετικούς τρόπους υποστήριξης και παρακίνησης για προσωπικές αλλαγές.
Μέλη του Συμβουλευτικού Κέντρου (μικρή ή μηδενική απόσταση από την χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, ενίσχυση κινήτρου για απεξάρτηση)
Μέλη της Θεραπευτικής Κοινότητας (Κύρια Θεραπευτική Φάση, λειτουργία σε ενεργό πλαίσιο κοινοβίου, πολλά θεραπευτικά εργαλεία ατομικής και ομαδικής υποστήριξης)
Μέλη στην φάση της Κοινωνικής Επανένταξης (ελαχιστοποίηση του υποστηρικτικού πλαισίου, ενίσχυση της αυτόνομης διαβίωσης)
Για τη σύνταξη του αρχικού ερωτηματολογίου και την διατύπωση των ερωτημάτων αξιοποιήθηκαν οι παράμετροι που ορίζονται ως σημαντικοί από το Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία. Η πρώτη ερώτηση είναι στην ουσία μια εισαγωγή στο θέμα της Ο.Ε.Σ. Οι ερωτήσεις 2 και 4 στοχεύουν να διερευνήσουν τις διαστάσεις της απειλής, των συνεπειών, της τρωτότητας και της σοβαρότητας, όπως αυτές γίνονται αντιληπτές από τα υποκείμενα της έρευνας. Οι ερωτήσεις 3 και 9 στοχεύουν να διερευνήσουν το πώς τα υποκείμενα της έρευνας αντιλαμβάνονται τα οφέλη από την υιοθέτηση ορθότερων συμπεριφορών υγείας. Η ερώτηση 7 αναφέρεται στην αντίληψη για τα εμπόδια. Η ερώτηση 8 επιχειρεί να διερευνήσει την ικανοποίηση ή τις δυσκολίες που δημιουργεί η πρόσβαση στο σύστημα υπηρεσιών υγείας. Οι ερωτήσεις τέλος 5 και 6 εστιάζουν στην αλληλεπίδραση της συμμετοχής σε θεραπευτική διαδικασία και των αλλαγών στις προσωπικές στάσεις και αξίες με την φροντίδα υγείας.
Η διεξαγωγή των συνεντεύξεων
Στις τρείς Ομαδικά Εστιασμένες Συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας έρευνας, συμμετείχαν συνολικά 32 άτομα ως εξής: Μέλη του Συμβουλευτικού Κέντρου (1η ΟΕΣ) 11 άτομα, μέλη της Θεραπευτικής Κοινότητας ΙΘΑΚΗ (2η ΟΕΣ) 8 άτομα, μέλη του Κέντρου Κοινωνικής Επανένταξης Θεσσαλονίκης (3η ΟΕΣ) 13 άτομα. Από το σύνολο αυτό 29 ήταν άντρες και 3 γυναίκες.
Ως ποιοτικά χαρακτηριστικά θα μπορούσε να αναφερθούν η συμμετοχή όσων προσκλήθηκαν, το γεγονός ότι δεν υπήρξαν πλην μιας εξαίρεσης αποχωρήσεις και η συμμετοχικότητα και η ποιότητα των απόψεων που εκφράστηκαν. Οι ερωτήσεις ήταν σε μεγάλο βαθμό κατανοητές και οι επεξηγηματικές παρεμβάσεις σπάνια αναγκαίες. Το χρονοδιάγραμμα αποδείχτηκε επαρκές. Η εξοικείωση των μελών των ΟΕΣ με την έκφραση μέσα σε ομαδικές διαδικασίες, βοήθησε ιδιαίτερα στην ποιότητα των συνεντεύξεων. Τέλος στο feedback που ζητήθηκε μετά το πέρας των συνεντεύξεων αναφέρθηκε ότι υπήρξε ενδιαφέρον για τα θέματα που συζητήθηκαν, και μάλιστα πολλοί συμμετέχοντες ανέφεραν ότι η συζήτηση τους βοήθησε να ξεκαθαρίσουν περισσότερο τις δικές τους αντιλήψεις, γεγονός που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια «παράπλευρη ωφέλεια» της έρευνας.
Η ανάλυση των αποτελεσμάτων
Για την ανάλυση των ευρημάτων των ΟΕΣ χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της ανάλυσης περιεχομένου. Ως πηγές των ευρημάτων χρησιμοποιήθηκαν οι καταγραφές των λεκτικών αναφορών και οι παρατηρήσεις του παρατηρητή, ο οποίος, πέρα από τις γενικές αναφορές κατέγραψε τις παρατηρήσεις του πάνω στο απομαγνητοφωνημένο κείμενο.
Με τον τρόπο αυτό επιχειρήθηκε ένας συνδυασμός της σημασιολογικής ανάλυσης (sematic content analysis) με την συμπερασματική (inferrent content analysis). Το πρόδηλο επίπεδο που είναι αυτό της συχνότητας των αναφορών επιχειρήθηκε να συνδυαστεί με το λανθάνον, αξιοποιώντας τις μη λεκτικές πληροφορίες (ένταση, ηχόχρωμα, στάση του σώματος).
Η ανάλυση των αποτελεσμάτων δεν περιορίζεται στην απλή καταγραφή. Εδώ επιχειρείται να διατυπωθούν συσχετίσεις και να προταθούν επεξηγηματικά σχήματα και ερμηνείες (Σαχίνη-Καρδάση, 2000).
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Για την παρουσίαση των αποτελεσμάτων των αναφορών που καταγράφηκαν στις Ομαδικά Εστιασμένες Συνεντεύξεις επιλέχθηκε η σύνθεση τους, όπως περιγράφηκε παραπάνω:
Ενότητα 1: Η διερεύνηση των προβλημάτων υγείας, του είδους, όπως και του βαθμού σοβαρότητας που τους αποδίδεται (αντιστοιχεί στην ερώτηση 1 του ερωτηματολογίου).
Ενότητα 2: Η διερεύνηση των αντιλήψεων για την τρωτότητα και την απειλή που αντιπροσωπεύουν τα θέματα υγείας και το αν αυτά αποτελούν επαρκές κίνητρο για την κινητοποίηση προς αντιμετώπιση τους (αντιστοιχεί στις ερωτήσεις 2 και 4 του ερωτηματολογίου).
Ενότητα 3: Η διερεύνηση των αντιλήψεων για τα οφέλη που αναμένονται από την υιοθέτηση θετικών στάσεων και συμπεριφορών σε θέματα υγείας (αντιστοιχεί στις ερωτήσεις 3 και 9 του ερωτηματολογίου).
Ενότητα 4: Η διερεύνηση των εμποδίων για την υιοθέτηση θετικών στάσεων συμπεριφορών υγείας (αντιστοιχεί στην ερώτηση 7 του ερωτηματολογίου).
Ενότητα 5: Η διερεύνηση της ικανοποίησης από την επαφή με το σύστημα υγείας (προσβασιμότητα, αποτελεσματική εξυπηρέτηση, συμπεριφορά, αντιστοιχεί στην ερώτηση 8 του ερωτηματολογίου).
Ενότητα 6: Η διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με τις διαδικασίες απεξάρτησης και των αλλαγών που συντελέστηκαν στην διαδρομή των υποκειμένων στην θεραπευτική διαδικασία (αντιστοιχεί στις ερωτήσεις 5 και 6 του ερωτηματολογίου).
Ενότητα 1: Τα προβλήματα υγείας και ο βαθμός σοβαρότητας που τους αποδίδεται
Οι αναφορές των μελών των Ο.Ε.Σ. όλων των ομάδων έδειξε ότι τα υποκείμενα της έρευνας είχαν σε σημαντικό βαθμό επίγνωση των προβλημάτων υγείας, είτε ως συνέπεια των συμπτωμάτων που βίωναν είτε από τα αποτελέσματα εξετάσεων στις οποίες είχαν υποβληθεί. Αναφέρθηκε HPC, σοβαρά προβλήματα στο φλεβικό σύστημα από ενδοφλέβια χρήση, χρόνιες συνέπειες από σοβαρούς τραυματισμούς σε τροχαία, ΧΑΠ, νευρολογικά και πολλά προβλήματα στοματικής υγιεινής.
Ο βαθμός της σημασίας που ανέφεραν στα προβλήματα αυτά διέφερε σημαντικά από ομάδα σε ομάδα.
Πολλά μέλη της ομάδας των ατόμων που βρισκόταν στην φάση της κινητοποίησης για εισαγωγή στην διαδικασία απεξάρτησης φάνηκε ότι διαχωρίζουν την διακοπή της χρήσης ουσιών από τα υπόλοιπα προβλήματα υγείας, είτε επειδή δεν αντιλαμβάνονται την χρήση ως πρόβλημα υγείας είτε (συχνότερα) επειδή ιεραρχούν ως προτεραιότητα την αντιμετώπιση του κινδύνου του ναρκωτικού πριν οτιδήποτε άλλο:
«… φυσικά με απασχολούν… αλλά επειδή και η απεξάρτηση είναι πολύ σοβαρή, πιστεύω νικάει τελικά η απεξάρτηση…» (Γ. 1η ΟΕΣ)
«… έκανα ότι μπορούσα για να κάνω το περισσότερο δυνατό κακό στον εαυτό μου συνειδητά … σαν και αυτοτιμωρούμουνα … και κατά κάποιον τρόπο το έχω ταυτίσει, αν τα καταφέρω να νικήσω την εξάρτηση τότε ναι θα προσπαθήσω να θεραπευτώ και από όλες τις ασθένειες που έχω, αλλιώς ποιος ο λόγος να προσπαθήσω …» (Ν. 1η ΟΕΣ)
«Εντάξει προτεραιότητα δεν μπορώ να πω ότι είναι, είναι κάτι που συμβαδίζει μαζί με την θεραπεία μου… θέλω να συμβαδίσει μαζί με την απεξάρτηση μου». (Τ. 1η ΟΕΣ)
Για την ομάδα των μελών της Θεραπευτικής Κοινότητας, η αναφορά των συνεπειών των προβλημάτων υγείας στην ποιότητα ζωής ήταν πιο συγκεκριμένη όπως και η αιτιολόγηση τους με βάση τις καταχρήσεις της περιόδου που έκαναν χρήση:
«το αριστερό μου χέρι είναι σχεδόν άχρηστο από κατάχρηση Lexotanil” (Α. 2η ΟΕΣ)
«κουβαλάω πολλά από την χρήση, με ενοχλεί το δεξί μου πόδι, έχω καταστρέψει την μηριαία φλέβα μου» (Χ. 2η ΟΕΣ)
Αυτό πρέπει να θεωρείται φυσικό, καθώς η αποχή από τις εξαρτησιογόνες ουσίες έφερε στην επιφάνεια συμπτώματα που τα οπιούχα καταστέλλουν. Ως τέτοια αναφέρθηκαν η κόπωση, η ευκολία προσβολής από ιώσεις, η δυσκολία συγκέντρωσης, το άγχος:
«εγώ πιάνω εύκολα ιώσεις, στην χρήση αυτά δεν τα είχαμε…» (Κ. 2η ΟΕΣ)
«Τώρα ξυπνάω χάλι, ξεχνάω, πονάω σε διάφορα σημεία» (Α. 2η ΟΕΣ)
Βέβαια υπήρξαν και αναφορές περί του αντιθέτου:
«εδώ μου πέρασαν όλα. Μου φαίνεται απίστευτο να μην πονάω ακόμα κι όταν δεν έχω κάνει χρήση, δεν το φανταζόμουνα» (Π. 2η ΟΕΣ)
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές των δύο γυναικών που συμμετείχαν σε αυτή την ΟΕΣ, που ανέφεραν κρίσεις πανικού και δυσκολίες στην επικοινωνία με το περιβάλλον. Μια υπόθεση που αξίζει να διερευνηθεί είναι οι πιθανές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες κατά την συμβίωση σε ένα κοινόβιο όπου ο προσωπικός χώρος και χρόνος είναι εξαιρετικά περιορισμένοι, ένας τρόπος στον οποίο οι άντρες είναι πιο εξοικειωμένοι κι ευπροσάρμοστοι:
«τώρα έχω παρατηρήσει ότι οι κρίσεις έχουν αυξηθεί και το χέρι μου τρέμει πιο πολύ» (Α. 2η ΟΕΣ)
Τα χαρακτηριστικά της συζήτησης στην 3η ΟΕΣ (μέλη κοινωνικής επανένταξης) ήταν οι αναφορές σε προβλήματα υγείας με βάση τις επιπτώσεις στην κοινωνική και εργασιακή λειτουργικότητα:
«η υγεία είναι το Α και το Ω, πώς να πλασαριστείς στο άλλο, ειδικά σε θέματα δουλειάς και να έχεις τα χάλια σου» (Σ., 3η ΟΕΣ)
Υπήρξε σημαντικός αριθμός αναφορών στα προβλήματα στοματικής υγείας και απώλειας δοντιών, συνδεμένα με την εξωτερική εμφάνιση και τις εντυπώσεις που προκαλεί:
«τα δόντια, είναι η εξωτερική εμφάνιση που σε απομονώνει» (Θ., 3η ΟΕΣ)
«δυσκολεύομαι να χαμογελάσω, να μιλήσω στο άλλο, ακόμα και να προφέρω σωστά μερικές λέξεις» (Τ., 3η ΟΕΣ)
Υπήρξαν έντονα φορτισμένες αναφορές στις χρόνιες παθήσεις που παραπέμπει στο γεγονός ότι η αίσθηση του εφήμερου που συνοδεύει την εξάρτηση απομακρύνεται, ο προσωπικός χρονικός ορίζοντας διευρύνεται και οι παθήσεις είναι κάτι που θα τους συνοδεύουν σε όλη τους την ζωή και θα θέτουν τα όρια της λειτουργικότητας. Οι περισσότερες αναφορές αφορούσαν στην HPC, την δυσκολία να ενημερώσουν τους άλλους και τα προβλήματα που αυτό δημιουργεί στην σύναψη ερωτικών σχέσεων:
«το μεγαλύτερο πρόβλημα μου είναι αυτό, πως το λες, ειδικά αν πας με μια κοπέλα, σε ρωτάει γιατί πάντα προφυλακτικό, πόσο άσχημα νιώθω». (Δ., 3η ΟΕΣ)
Υπήρξαν αναφορές και σε άλλες χρόνιες παθήσεις:
«έχω ΧΑΠ, κι αυτό με κάνει να χάνω την αυτοπεποίθηση μου, δεν κατάφερα να δουλέψω, νοιώθω άσχημα, σαν να έχω ξοφλήσει» (Μ., 3η ΟΕΣ)
«εγώ έχω ψωρίαση, πολλά πράγματα που θα ’θελα να κάνω τα κάνω με μεγάλη δυσκολία, πρέπει να αποδεχτώ ότι θα ζήσω έτσι την υπόλοιπη ζωή μου». (Φ., 3η ΟΕΣ)
Τέλος, αναφέρθηκε και ο προβληματισμός για τα σημάδια της χρήσης, εμφανή σε κάποια μέλη:
«αναγκάζομαι να φοράω μακρύ παντελόνι για να μην φαίνονται, ειδικά οι εργοδότες, τι θα σκεφτούν» (Φ., 3η ΟΕΣ).
Ενότητα 2: Αντιλήψεις για την τρωτότητα και την απειλή και την κινητοποίηση προς
αντιμετώπιση τους.
Από τις αναφορές των συμμετεχόντων όλων των ομάδων προκύπτει ότι δεν υπάρχει άγνοια με την κυριολεκτική έννοια του όρου για τις ασθένειες και τους κινδύνους που επιφέρουν. Η διαφοροποίηση των αναφορών ανάμεσα στις τρείς ομάδες οριοθετεί και τον «οδικό χάρτη» της αντίληψης για την τρωτότητα.
Η υπόθεση ότι η χρήση, ειδικά οπιούχων, στρεβλώνει την υποκειμενική αντίληψη για την τρωτότητα δείχνει να επιβεβαιώνεται. Κι αυτό τόσο στο ψυχολογικό πεδίο, όπου κάθε ένεση είναι και παιχνίδι με τον κίνδυνο θανάσιμου overdose, φόβος και δέλεαρ ταυτόχρονα, όσο και από το γεγονός ότι η φαρμακευτική επίδραση του ναρκωτικού καταστέλλει πολλά από τα συμπτώματα ασθενειών. Ταυτόχρονα εμποδίζει την εκδήλωση άλλων, όπως αυτές που θα περίμενε κανείς να έχουν μεγάλη συχνότητα, δεδομένων των συνθηκών διαβίωσης και διατροφής που συνοδεύουν την χρήση.
Αυτή η πραγματικότητα αντανακλάται στις αναφορές της ομάδας των μελών της φάσης κινητοποίησης:
«η πρέζα είναι αρρώστια που μοιάζει με φάρμακο για όλες τις αρρώστιες, πίνεις κι άλλο για να το αντιμετωπίσεις» (Σ., 1η ΟΕΣ)
«είναι ρωσική ρουλέτα κάνεις έτσι την σύριγγα σαν το πιστόλι και περιμένεις να κάνει το μπαμ άμα θα σκάσει έσκασε». (Α., 1η ΟΕΣ)
Ένα ερώτημα που απασχόλησε την έρευνα αυτή ήταν η διερεύνηση των λόγων που οδηγούν στην χρήση ενέσιμων ουσιών με κοινή σύριγγα, μια συμπεριφορά υψηλότατου κινδύνου, όταν στους χρήστες είναι γνωστοί οι κίνδυνοι μετάδοσης σοβαρότατων ή θανάσιμων νοσημάτων.
Αναφέρθηκαν δύο λόγοι. Ο πρώτος αφορούσε στη διαθεσιμότητα αχρησιμοποίητων συρίγγων. Σε χώρους όπως η φυλακή σύριγγες απλά δεν υπάρχουν, είναι πιο δυσεύρετες κι από τις ουσίες. Σε μικρά μέρη πάλι, όπου όλοι γνωρίζονται, το να ζητήσει χρήστης σύριγγα από τον φαρμακοποιό ισοδυναμούσε με στιγματισμό. Ακόμη και στις πόλεις, πολλά φαρμακεία δεν διαθέτουν σύριγγες αν αντιληφθούν ότι πρόκειται για χρήστες. Στις περιπτώσεις αυτές η «κοινή χρήση» ήταν μονόδρομος, η ανάγκη ικανοποίησης της εξάρτησης υπερίσχυε του κινδύνου.
Αναφέρθηκαν παράλληλα και λόγοι που άπτονται της ιδιότυπης κοινωνικότητας της πιάτσας, της κοινωνίας των χρηστών:
«όλοι το ξέρουν ότι κινδυνεύεις. Όμως και πάλι υπάρχουν αυτοί που το κάνουν, είναι μέρος της τελετής» (Π., 1η ΟΕΣ)
«όταν ψάχνεις μαζί με τους άλλους το ναρκωτικό, μαζί το βρίσκεις, μαζί το ετοιμάζεις εύκολα τρυπιέσαι μαζί…» (Ν., 1η ΟΕΣ)
Η διακοπή της χρήσης συνεπάγεται μια πρόσκαιρη επιδείνωση των συμπτωμάτων, οπότε η υγεία και η αρρώστια έρχονται πιο κοντά στην καθημερινότητα και συμβάλλουν στην κινητοποίηση για την αντιμετώπιση τους, κι αυτό επιδρά στις αντιλήψεις της ομάδας των μελών της Θεραπευτικής Κοινότητας. Η ουσία ως ασπίδα απέναντι στον φόβο για την υγεία εκλείπει, τα μέλη της αυτής ΟΕΣ ανέφεραν αρκετές φορές ότι φοβούνται, ακόμη (με μια δόση υπερβολής) και στο περιβάλλον της θεραπευτικής κοινότητας, φοβούνται την συνύπαρξη με φορείς νόσων που οι ίδιοι δεν φέρουν (HIV, HPC), τον συγχρωτισμό, τις συνθήκες υγιεινής:
«είναι άραγε καλά πλυμένες οι πετσέτες;» (Σ., 2η ΟΕΣ)
Υπήρξαν αναφορές και σχετικές με το κάπνισμα, το οποίο χωρίς να απαγορεύεται περιορίζεται από το Θεραπευτικό Πρόγραμμα σε συγκεκριμένους χώρους και χρόνους.
«κάπνισα το πρωί ένα τσιγάρο έκανα δυο τζούρες και είπα αυτό είναι, δεν θα ξανακαπνίσω…» (Ι., 2η ΟΕΣ)
«αν σκεφτώ την απόλυτη ασφάλεια θα έπρεπε να το κόψω, αλλά το δικαιολογώ κάπως στον εαυτό μου, λέω πως είναι πολύ μακρινός ο κίνδυνος, όμως το έχω ελαττώσει κατά πολύ…» (Χ., 2η ΟΕΣ)
Υπήρξαν αναφορές που εστιάστηκαν στο σωματικό βάρος:
«πήρα πολλά κιλά εδώ» (Α., 2η ΟΕΣ)
Τέλος στην ομάδα της Κοινωνικής Επανένταξης τα θέματα υγείας τίθενται εκ νέου σε μια πιο «πραγματιστική» βάση, σε αλληλεπίδραση με τις υποχρεώσεις της επαγγελματικής και κοινωνικής ζωής, και φυσικά σε άλλη διάσταση διάρκειας του χρόνου. Συναντάμε εδώ την πρόσληψη της υγείας με μέτρο την λειτουργικότητα, μια αντίληψη που συμφωνεί με τα ευρήματα ερευνών σε ευρωπαϊκούς πληθυσμούς (Pierret, 1984). Προστίθεται ακόμη και η στάθμιση της ανάγκης για βιοπορισμό, που πολλές φορές αναγκάζει σε επιλογές εργασιών που δεν είναι και τόσο συμβατές με την κατάσταση της υγείας και τις νόσους που φέρουν τα μέλη στην φάση της κοινωνικής επανένταξης. Οι συμπεριφορές πρόληψης που αναφέρθηκαν μπορεί να ερμηνευτούν ως μια αλλαγή στάσης:
«το ιδανικό είναι να μην περιμένει να πονέσει κανείς» (Σ., 3η ΟΕΣ)
«το σύμπτωμα με κάνει τώρα να ανησυχώ και να τρέξω να δω τι μου συμβαίνει, παλιότερα θα έλεγα έλα μωρέ και τι έγινε» (Μ., 3η ΟΕΣ)
Ενότητα 3: Αντιλήψεις για τα οφέλη από την υιοθέτηση θετικών στάσεων και συμπεριφορών σε θέματα υγείας
Οι περισσότερες αναφορές των μελών της 1ης ΟΕΣ εστιάστηκαν στην αλλαγή της εικόνας του εαυτού και την νέα ψυχική πραγματικότητα που αυτή επιφέρει:
«να αλλάξει το σώμα, να μην σε τσαλαπατάνε οι άλλοι γιατί είσαι αδύναμος. Να νιώσω ασφαλής»
«να πάρω τα πάνω μου, όχι πια νωχέλεια και σπαρίλα, παίρνεις τα πάνω σου, τουλάχιστον όχι άλλο προς τα κάτω» (Μ., 1η ΟΕΣ)
Αναφέρθηκαν και κοινωνικοί παράγοντες:
«θα με αντιμετωπίζουν καλύτερα» (Β., 1η ΟΕΣ)
«θα αλλάζουν τα πάντα, σχέσεις, δουλειά» (Α., 1η ΟΕΣ)
Μια παρατήρηση στο σημείο αυτό είναι ότι στις προσδοκίες των μελών της ΟΕΣ για τα οφέλη της υιοθέτησης θετικών ως προς την υγεία συμπεριφορών δεν υπάρχει στον ίδιο βαθμό η διαφοροποίηση ανάμεσα στην αντιμετώπιση της εξάρτησης ως προτεραιότητα και την φροντίδα υγείας ως κάτι που έπεται:
«πρώτα απ’ όλα η ψυχολογία, το Α και το Ω. Και η ηθική ικανοποίηση ότι κατάφερα κάτι» (Γ., 1η ΟΕΣ)
Τα μέλη της 2ης ΟΕΣ (μέλη της Θεραπευτικής Κοινότητας) συσχέτισαν περισσότερο τα προσδοκώμενα οφέλη με σοβαρές παθήσεις που ήδη τους απασχολούσαν:
«να κάνω σωστή διατροφή για να μπορέσω να κοιμίσω τον ιό, βλέπω τώρα πως με την γυμναστική και την προσεγμένη διατροφή είμαι καλύτερα…» (Μ., 2η ΟΕΣ)
«να φτιάξω τα δόντια μου, τώρα πρέπει να βλέπω συνέχεια τι είναι σκληρό και τι μαλακό για να το φάω…» (Ν., 2η ΟΕΣ)
«είδα κάποια πράγματα επάνω μου, κάποια κονδυλώματα που είχα, και κινητοποιήθηκα για να κάνω καυτηρίαση…» (Κ., 2η ΟΕΣ)
Τα μέλη της 3ης ΟΕΣ (μέλη κοινωνικής επανένταξης), οι αναφορές έδειξαν μια άλλη ωριμότητα για τις προσδοκίες, τόσο στο επίπεδο της πρόληψης όσο και της αντιμετώπισης θεμάτων υγείας που τους απασχολούσαν:
«έχω μάθει πια τι σημαίνει να παραιτείσαι, να αδιαφορείς για την ηπατίτιδα, τα δόντια που χάνεις, τελικά την ζωή σου παρατάς σιγά –σιγά. Τώρα ξέρω ότι όλα θέλουν φροντίδα, αλλά το να νιώθεις καλά είναι το κέρδος…» (Τ., 3η ΟΕΣ)
«έμαθα ότι πρέπει να ζω με την ηλικία μου, με την ΧΑΠ, με τον πνευμονολόγο κάθε μήνα. Τώρα ξέρω πως υπάρχουν πράγματα που μπορώ να κάνω και πράγματα που δεν μπορώ…» (Μ., 3η ΟΕΣ)
Και στην ομάδα αυτή τα ψυχικά οφέλη αναφέρθηκαν με μεγάλη συχνότητα.
«πάνω απ’ όλα νοιώθεις κινητοποιημένος, ενεργός, άλλος άνθρωπος…» (Σ., 3η ΟΕΣ)
«κοιτάς στον καθρέφτη και σου αρέσει αυτό που βλέπεις…» (Θ., 3η ΟΕΣ)
«αισθάνεσαι το σώμα δικό σου κι αυτό σε ανεβάζει…» (Δ., 3η ΟΕΣ)
Ενότητα 4: Αντιλήψεις για τα εμπόδια από την υιοθέτηση θετικών συμπεριφορών υγείας
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ οι αναφορές των μελών της ομάδας της 1ης ΟΕΣ, ατόμων που βρίσκονται στην φάση της κινητοποίησης και της προετοιμασίας, αντιπροσωπεύοντας την κοντινότερη πραγματικότητα με αυτή του ενεργού χρήστη.
Ως αντικειμενικό εμπόδιο αναφέρθηκε η ίδια η χρήση:
«όταν είσαι φουλ στερητικά όλα σου φαίνονται μακρινά, τα νοσοκομεία, οι γιατροί» (Τ., 3η ΟΕΣ)
«είμαστε τρία αδέρφια, χρήστες, μπορεί να φορέσω ένα εσώρουχο που πριν φορούσε κάποιος άλλος, ή το ξυραφάκι, υπήρχε μια μόνο ξυριστική για όλους, μέχρι και για τα πόδια της μάνας μας» (Μ., 1η ΟΕΣ)
Υπήρξαν αναφορές από τα δύο άστεγα μέλη της ομάδας, ότι οι συνθήκες διαβίωσης τους είναι απόλυτα απαγορευτικές για την προσωπική φροντίδα:
«όταν είσαι άστεγος έχεις άλλες προτεραιότητες, να φας κάτι, να κοιμηθείς κάπου, τι να συζητάμε για μπάνιο» (Γ., η ΟΕΣ)
Αναφέρθηκαν οικονομικοί λόγοι:
«όταν δεν έχεις λεφτά ούτε για τσιγάρα πως να φροντίσεις την προσωπική σου υγιεινή» (Π., 1η ΟΕΣ)
Ο φόβος είναι κάτι που αναφέρθηκε με μεγάλη συχνότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αναφορές στην άρνηση να εξεταστούν από τον φόβο των αποτελεσμάτων και το τι θα σημάνει ένα θετικό αποτέλεσμα σε νόσους όπως οι HIV, HPC:
«δεν πήγαινα, είχα έναν ασυνείδητο φόβο μην μου βρουν κάτι μήπως είμαι θετικός, έλεγα δεν βαριέσαι, δεν πάω» (Β., 1η ΟΕΣ)
«δεν ήθελα να ξέρω γιατί αν ήξερα…» (Α., 1η ΟΕΣ)
Τα μέλη της 2ης ΟΕΣ αναφέρθηκαν σε στάσεις που τους ήταν οικείες στην χρήση και δεν έχουν ακόμη αλλάξει:
«το βασικό για μένα είναι ο χρήστης που έχω κόμη μέσα μου, αυτός που μου λέει δεν βαριέσαι, άστο για αύριο…» (Σ., 2η ΟΕΣ)
«και μόνο στην ιδέα ότι μπορεί να είναι κάτι πιο σοβαρό, αυτός ο φόβος σε κάνει να μην το ψάχνεις…» (Α., 2η ΟΕΣ)
Ως εμπόδιο αναφέρθηκαν και οι παρενέργειες της θεραπείας για την HPC, την ιντερφερόνη, που είναι μια βαριά θεραπεία, αλλά και ο εφιάλτης του οδοντιατρικού τροχού:
«πρέπει να τρέχεις και να ξανατρέχεις χωρίς τελειωμό μια ζωή…» (Σ., 2 η ΟΕΣ)
«μια φορά που πήγα στην οδοντίατρο πονούσα για 40 μέρες και τελικά το δόντι το έχασα…» (Τ., 2η ΟΕΣ)
Υπήρξαν αναφορές και για τον μεγάλο χρόνο αναμονής στις δημόσιες υπηρεσίες υγείας. Το γεγονός ότι τα ραντεβού κλείνονται από το Θεραπευτικό Πρόγραμμα δίνει μια προτεραιότητα, αλλά αυτό ισχύει για τις απλές ιατρικές πράξεις κι όχι τόσο για σοβαρότερες, όπως εγχειρήσεις.
Για τα μέλη της ομάδας της 3ης ΟΕΣ (Επανένταξη) το οικονομικό θέμα και οι δυσκολίες με το σύστημα δημόσιας υγείας αναφέρθηκαν ως τα σημαντικότερα εμπόδια για την υιοθέτηση θετικών συμπεριφορών:
«το χρηματικό πάνω απ’ όλα. Τώρα να πας να κάνεις τα δόντια σου έξω θέλει ένα σωρό λεφτά κι είμαι άνεργος…» (Α., 3η ΟΕΣ)
«πρέπει να περιμένεις. Να περιμένεις να βρεις τον κατάλληλο γιατρό, να περιμένεις στην ουρά, να περιμένεις γενικώς…» (Α., 3η ΟΕΣ)
Τέλος υπήρξαν αναφορές της ανάγκης για εργασία. Η ανεργία οδηγεί σε μια στάση αξιοποίησης κάθε ευκαιρίας για εργασία, ακόμη κι αν αυτή είναι βαριά ή αντενδείκνυται με τα θέματα υγείας των μελών της ΟΕΣ:
«ξέρω πως με τα προβλήματα που κουβαλάω δεν είμαι για οικοδομή αλλά τι να κάνω, αυτό υπάρχει και πρέπει κάπως να επιβιώσω…»(Μ., 3η ΟΕΣ)
«εντάξει, αν μου πουν χρειάζεσαι αναρρωτική, μην πας αύριο στην δουλειά τι θα πω…;» (Σ., 3η ΟΕΣ)
Δεν έλειψαν και αναφορές στο γεγονός ότι η αναγνώριση των προβλημάτων υγείας θα σήμαινε αποχή από δραστηριότητες που ήταν ευχάριστες.
«εγώ αναγκάστηκα να σταματήσω το ποδόσφαιρο, μου κόστισε, έχασα, αλλά τι να κάνεις!…». (Φ., 3η ΟΕΣ)
Ενότητα 5: Ικανοποίηση από την επαφή με το σύστημα υγείας (προσβασιμότητα, αποτελεσματική εξυπηρέτηση, συμπεριφορά).
Όπως ήταν αναμενόμενο, υπήρξε σωρεία αναφορών μη ικανοποίησης από τις υπηρεσίες του δημόσιου συστήματος υγείας.
Τα μέλη της 1ης ΟΕΣ εστίασαν έναν σημαντικό αριθμό αναφορών στην προβληματική επαφή με το δημόσιο σύστημα υγείας όταν απευθύνθηκαν σε δομές υγείας όντας ενεργοί χρήστες:
«με κοιτούσαν παράξενα, ένιωθα σαν σκουπίδι» (Γ., 1 η ΟΕΣ)
«οι γιατροί αδιαφορούν. Καταλαβαίνω ότι είναι λίγοι, τα μισθολογικά, τα ωράρια, αλλά πρέπει να υπάρχει και το ανθρώπινο κομμάτι» (Σ., 1η ΟΕΣ)
Αναφέρθηκαν και οικονομικοί λόγοι:
«ακόμη και ραντεβού για κλείσεις στο τηλέφωνο σε χρεώνουν, σε έχουν στην αναμονή κι αυτό γράφει» (Μ., 1η ΟΕΣ)
«ήταν και το 5ευρω, ευτυχώς το κατάργησαν»
Τα μέλη της ΟΕΣ αναφέρθηκαν στην επιδείνωση της κατάστασης του Δημόσιου Συστήματος Υγείας λόγω κρίσης.
Για τα μέλη της 2ης ΟΕΣ (μέλη της θεραπευτικής κοινότητας, ανάλογα με τις εμπειρίες επαφής με το δημόσιο σύστημα υπηρεσιών υγείας, υπήρξαν αντιφατικές αναφορές:
«καλή είναι η πρόσβαση, καλή κι η εξυπηρέτηση, είναι τελικά που θα πέσεις…» (Π., 2η ΟΕΣ)
«είναι η γραφειοκρατία και μέσα στο νοσοκομείο. Όταν φτάσεις στην τελική ευθεία και σε εξετάσει ο γιατρός, θεωρώ ότι θα κάνει πολύ σωστά την δουλειά του. Το θέμα είναι να φτάσεις εκεί…» (Β., 2η ΟΕΣ)
Οι αναφορές για την πραγματικότητα της θεραπευτικής κοινότητας και της υποστήριξης που παρέχει σε θέματα υγείας καταγράφουν ικανοποίηση:
«έκανα θεραπεία σε εξωτερικό γιατρό πριν, ερχόμουνα από την Κοζάνη, ήταν 100-140 την μέρα, τώρα είναι δωρεάν…» (Α., 2η ΟΕΣ)
«άμα πάω με χαρτί από την ΙΘΑΚΗ θα με εξυπηρετήσουν, αν δεν έχεις θα σου που έλα σε ένα ή δύο μήνες για μια εξέταση αίματος…» (Ξ., 2η ΟΕΣ)
Τα μέλη της 3ης ΟΕΣ, μέλη της κοινωνικής επανένταξης δεν έχουν πλέον αυτή την υποστήριξη. Έτσι οι αναφορές εστιάστηκαν με κάποια νοσταλγία στην φάση κατά την οποία την είχαν και ίσως δεν τις αξιοποίησαν όσο θα μπορούσαν:
«είχες τον οδοντίατρο στα πόδια σου, δεν χρειαζόταν καν να πας εσύ, τώρα…»
«είχες πάντα κάποιον μαζί σου, να πάει να ρωτήσει τι χαρτιά χρειάζονται, να σου κάνει παρέα…» (Σ., 3η ΟΕΣ)
Η ικανοποίηση ή η έλλειψη ικανοποίησης των μελών της συγκεκριμένης ομάδας από την επαφή με το δημόσιο σύστημα υγείας έμοιαζε τελικά με την κοινή αντίληψη, αναπαράγοντας τόσο πραγματικότητες που βιώνονται όσο και στερεότυπα:
«γιατροί, αντί να σε εξετάσουν και να σου γράψουν ένα φάρμακο σου γράφουν δέκα με το καλημέρα, γιατροί, φαρμακευτικές, ένα κύκλωμα είναι…» (Τ., 3η ΟΕΣ)
«καλύτερα να πας έξω και να πληρώσεις κανένα φράγκο παραπάνω παρά να πας να ταλαιπωρηθείς κι η δουλειά σου να μην γίνει…» (Φ., 3η ΟΕΣ)
Από τις αναφορές φάνηκε ότι υπήρχε ένα έλλειμμα ενημέρωσης ή εμπιστοσύνης στις δομές των ΟΤΑ και των ΜΚΟ που παρέχουν υπηρεσίες υγείας σε ένα παράλληλο σύστημα, πράγμα παράξενο για άτομα που η κοινωνική και οικονομική τους πραγματικότητα υποτίθεται ότι θα έπρεπε να τα οδηγεί σε αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων.
Ενότητα 6: Η αλληλεπίδραση με τις διαδικασίες απεξάρτησης και των αλλαγών που συντελέστηκαν στην διαδρομή των υποκειμένων στην θεραπευτική διαδικασία
Ένα σημαντικό στοιχείο που προκύπτει από τις αναφορές είναι ότι η αντίληψη της τρωτότητας καθαυτή δεν αποτελεί το μοναδικό (ή ίσως και το σημαντικότερο) στοιχείο που επιδρά στην διαμόρφωση των αντιλήψεων αυτών. Το κοινωνικό μίκρο ή μακρο πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσονται προάγει νέες αντιλήψεις και παρέχει κίνητρα που οδηγούν σε στάσεις και συμπεριφορές πιο φιλικές προς το σώμα. Από τις αναφορές μπορούν να εντοπιστούν αυτές οι διεργασίες.
Φαίνεται ότι η θεραπευτική ομάδα είναι για την φάση της κινητοποίησης ένας ζωντανός καθρέφτης, όπου το είδωλο του εαυτού και η φροντίδα για την εμφάνιση οδηγεί και σε συμπεριφορές φροντίδας για την υγεία:
«με βοήθησε το όριο να έρχομαι καθαρός και ξυρισμένος. Ανακάλυψα τον εαυτό μου στον καθρέφτη κι αυτό με έκανε να φροντίσω και το μέσα που δεν φαίνεται» (Γ., 1η ΟΕΣ)
Σημαντικό ρόλο αναφέρθηκε ότι παίζουν οι ιατρικές εξετάσεις που το πλαίσιο της προετοιμασίας για την ένταξη στην θεραπεία επιβάλλει:
«ακόμη και το ερωτηματολόγιο … είναι ένα σημάδι ότι αυτά τα πράγματα είναι σημαντικά όχι μόνο για μας αλλά και για σας, το προσωπικό, για να προσέχετε, γι’ αυτό δίνετε και τόση σημασία» (Γ., 1η ΟΕΣ)
«και μόνο που το έχω σαν σκέψη στο μυαλό μου με βοηθάει, ναι, είναι σημαντικές οι εξετάσεις» (Α., 1η ΟΕΣ)
Και βέβαια η ύπαρξη εξαρτημένων μελών είναι παράγοντας που ωθεί στην φροντίδα υγείας:
«έχω δύο παιδιά, αυτό με κάνει να ενδιαφέρομαι για την υγεία μου, δεν δικαιούμαι να κινδυνέψω, με χρειάζονται» (Π., 1η ΟΕΣ)
«είναι πολύ σημαντική η υγεία μου γιατί έχω κοριτσάκι 7 χρονών … θέλω να είμαι καλά να δουλέψω να την βοηθήσω» (Α., 1η ΟΕΣ)
Στην επόμενη φάση, (2η ΟΕΣ) η πίεση από το Κοινόβιο για την σημαντικότητα της φροντίδας υγείας, φέρνει προσαρμογές που εσωτερικεύονται στην συνέχεια, όταν αποδειχτούν αποτελεσματικές επιφέροντας βελτιώσεις στην ποιότητα ζωής:
«εδώ υπάρχουν άνθρωποι που σε πιέζουν να φτιάξεις τα δόντια σου, άλλοι που σε πιέζουν να κάνεις μπάνιο, ομάδες που πλένουν τα ρούχα, στην κουζίνα γάντια και σκουφάκια, ιατρικές εξετάσεις, δεν σε αφήνουν στο δεν βαριέσαι…» (Γ., 2η ΟΕΣ)
«αν οι υπόλοιποι δουν κάποια πράγματα και ανησυχήσουν, θα προσπαθήσουν να σε κινητοποιήσουν, θα αλλάξει η στάση σου. Η ομάδα και οι διαδικασίες του προσωπικού σε κινητοποιούν» (Κ., 2η ΟΕΣ)
«αν δεν το κάνεις είναι σαν να αποξενώνεσαι από τους άλλους» (Α., 2η ΟΕΣ)
«στην αρχή το κάνεις χαριστικά, λίγο και να μην μπλέξεις και σε κοιτάνε κάπως, ασχολούνται προσωπικά μαζί σου κι έτσι μαθαίνεις κι εσύ να βλέπεις τις ανάγκες σου» (Κ., 2η ΟΕΣ)
«και μόνο που μπορώ να κουβεντιάζω και να προβληματίζομαι για την ηπατίτιδα ή για το άγχος που δεν μπορώ να ανοίξω το στόμα μου με τόσα χαλασμένα δόντια και τι μπορώ να κάνω, με κινητοποιεί…» (Τ., 2η ΟΕΣ)
«εδώ νοιώθεις μια ασφάλεια και μια εμπιστοσύνη, ένα κίνητρο να τρέξεις για την υγεία σου που είναι και η ασφάλεια των άλλων, το πιστεύεις κι εσύ…» (Χ., 2η ΟΕΣ)
Οι αναφορές των μελών της 3ης ΟΕΣ (μέλη κοινωνικής επανένταξης) επιβεβαιώνουν την αλλαγή στάσης που έχει συντελεστεί:
«έκανα καρδιογράφημα που ποτέ δεν θα ’κανα, εξετάσεις για ηπατίτιδες κι όλα αυτά, τώρα μου είναι πολύ πιο εύκολο να κάνω εξετάσεις, το πρόγραμμα μου έμαθε να κάνω πρόληψη…» (Θ., 3η ΟΕΣ)
«όχι ότι πριν δεν ξέραμε τι πρέπει να κάνουμε, αλλά δεν μπαίναμε στην διαδικασία, τώρα αυτό έχει αλλάξει, άλλαξε ο τρόπος που βλέπω τον εαυτό μου» (Μ., 3η ΟΕΣ)
«με βοήθησαν πολύ και οι συνθήκες, η οδοντίατρος η φροντίδα για τα ραντεβού στα νοσοκομεία, το πρόγραμμα σε βοηθάει, κι όταν δεν αποφασίζεις να το κάνεις από μόνος σου σε σπρώχνει το πλαίσιο» (Φ., 3η ΟΕΣ)
«κάνω εξετάσεις κάθε μήνα, αυτό το πήρα από την κοινότητα» (Σ., 3η ΟΕΣ)
Για τα μέλη της Κοινωνικής Επανένταξης το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο καλούνται να λειτουργήσουν είναι αυτό της ευρύτερης τοπικής κοινωνίας. Η εργασία, η ανάγκη ανάπτυξης φιλικών ή ερωτικών σχέσεων, θέτει σε νέα βάση την αντιμετώπιση των παθήσεων και την υιοθέτηση θετικών στάσεων στα θέματα υγείας, ώστε να επιτύχουν τις κοινωνικές επιδόσεις που οι ίδιοι θεωρούν ότι απαιτούνται. Ο καθρέφτης του εαυτού είναι αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, και φαίνεται ότι και για αυτή την ομάδα η φροντίδα της εικόνας, της εμφάνισης είναι ο δρόμος για την γενικότερη φροντίδα της υγείας:
«το να προσέχω το θεωρώ πολύ σημαντικό, έχει να κάνει με την εικόνα που έχω για τον εαυτό μου και προσπαθώ να δείξω στους άλλους» (Θ., 3η ΟΕΣ)
«η υγιεινή και όλα αυτά, νοιώθεις όμορφα, νοιώθεις ότι χτίζεις, όλα αυτά χτίζουν προσωπικότητα, στην δουλειά, τον κόσμο, τον περίγυρο, σε καθρεφτίζουνε όλα αυτά, είτε φέρεσαι ωραία στον εαυτό σου, είτε άσχημα». (Α., 3η ΟΕΣ)
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Τα ευρήματα της έρευνας
Το ερευνητικό ερώτημα της συγκεκριμένης έρευνας ήταν η καταγραφή των αντιλήψεων των χρηστών εξαρτησιογόνων ουσιών για τα θέματα υγείας και αρρώστιας, και το αν και πως αυτές μεταβάλλονται κατά την διαδρομή τους στην απεξάρτηση. Ως παράγωγο ερώτημα ήταν η διερεύνηση για τον τρόπο που το συνολικό πλαίσιο του ΚΕΘΕΑ-ΙΘΑΚΗ επιδρά στις αντιλήψεις αυτές και προάγει αντίστοιχες συμπεριφορές.
Τα ευρήματα της έρευνας, με βάση το μοντέλο των πεποιθήσεων για την υγεία μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:
1: Ως προς την αντίληψη για τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει η παραμέληση της υγείας η απόσταση από την ενεργή χρήση αποτελεί βασικό παράγοντα. Από μια συμπεριφορά αδιαφορίας ή χρήσης του ναρκωτικού ως αντίδοτου στον σωματικό (όπως και στον ψυχικό) πόνο και κακουχία, η εξέλιξη της διαδικασίας απεξάρτησης αναδεικνύει τον φόβο για τις συνέπειες, που είναι πλέον πιο ορατές. Αυτό που φαίνεται είναι ότι το πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματώνεται η κοινωνικότητα επιδρά στην αντίληψη του ατόμου για την υγεία, τις συμπεριφορές υγείας που αναπτύσσει η δεν αναπτύσσει. Αυτή η πραγματικότητα έρχεται να επιβεβαιώσει και τα συμπεράσματα της συζήτησης που διεξάγεται εδώ και χρόνια, για την αποτελεσματικότητα της πρόληψης της χρήσης ναρκωτικών, μέσα από την παράθεση και μόνο των κινδύνων που συνεπάγεται η χρήση. Τέτοιας μορφής παρεμβάσεις θεωρούνται πλέον αναποτελεσματικές (EMCDA, 2004).
- Η παραμέληση και οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές δεν είναι συνέπεια της άγνοιας κινδύνου, αλλά μιας βαθύτερης προσωπικής στάσης ζωής, που αφορά στον εαυτό και τους άλλους. Δεν είναι μια στενά ενδο-ψυχική διεργασία αλλά μια διεργασία που αλληλοεπιδρά με το κοινωνικό πλαίσιο της μικρής (πιάτσα) ή της ευρύτερης κοινότητας. Ενδιαφέρον ζήτημα για διερεύνηση εδώ είναι αν αυτές οι συμπεριφορές πρέπει να αποδοθούν στο γεγονός της εξάρτησης, αν αντίθετα αποτελούν το υπόβαθρο που οδηγεί στην εξάρτηση, ή τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα δύο.
- Τα εμπόδια και οι περιορισμοί που αποτρέπουν την υιοθέτηση στάσεων θετικών ως προς την υγεία είναι αντικειμενικά και υποκειμενικά: Αντικειμενικά πρέπει να θεωρηθούν οι πραγματικότητες του δημόσιου συστήματος υπηρεσιών υγείας, εμπόδια κοινά για όλον τον πληθυσμό αλλά που εμφανίζονται ακόμη πιο ανυπέρβλητα σε άτομα που έχουν βιώσει τον κοινωνικό αποκλεισμό και στιγματισμό. Υπάρχουν παράλληλα και εσωτερικά εμπόδια, ο φόβος της αρρώστιας (ή της θεραπείας), η ανάγκη για εργασία ή η επιθυμία για δραστηριότητες που η κατάσταση υγείας δε ευνοεί.
- Η Θεραπευτική Κοινότητα ως ενεργό πλαίσιο φαίνεται να επιδρά θετικά στην αλλαγή στάσεων, μέσα από την αλλαγή της εικόνας του εαυτού, όπως καθρεφτίζεται στα μάτια των άλλων.
Η ίδια η κινητοποίηση για την αντιμετώπιση της εξάρτησης εκκινεί μια σειρά προσωπικών αλλαγών, που συντελούν στην αλλαγή της εικόνας για τον εαυτό και τις ανάγκες του, αλλαγή στις αξίες, στάσεις και τις συμπεριφορές. Αυτή η «ολιστική» προσέγγιση συμβάλλει στο να γίνει αντιληπτή η σχέση της σωματικής και ψυχικής υγείας με την υιοθέτηση θετικών στάσεων ζωής, να κινητοποιηθούν οι άνθρωποι σε μια τέτοια κατεύθυνση και να γίνουν ενεργοί παράγοντες της ίδιας της ευεξίας και της ζωής τους. Η ομάδα μοιάζει να λειτουργεί με τον τρόπο που περιγράφει ο Rogers: «Έχω δει άτομα να αλλάζουν πολύ ξεκάθαρα την ιδέα τους για τον εαυτό τους, καθώς εξερευνούν τα συναισθήματα τους μέσα σε ένα κλίμα αποδοχής και λαμβάνουν σκληρή αλλά και τρυφερή ανατροφοδότηση από τα μέλη της ομάδας που ενδιαφέρονται για τα άτομα αυτά» (Rogers, 1991, σελ. 101).
- Πέρα από αυτό, υπάρχουν και μια σειρά πιο παρεμβάσεις, που ενσωματώνονται στην καθημερινότητα της παρακολούθησης του Θεραπευτικού Προγράμματος ΙΘΑΚΗ και με έναν πιο εξειδικευμένο τρόπο ωθούν σε αλλαγή στάσης:
Η υποχρέωση συμμετοχής σε συνέντευξη στην οποία συμπληρώνονται ερωτηματολόγια σχετικά με την κατάσταση της υγείας του μέλους εκπέμπει εξ’ αρχής ένα μήνυμα της σημασίας που δίνει το θεραπευτικό Πρόγραμμα σε θέματα υγείας. Με τον τρόπο αυτό η φροντίδα της υγείας γίνεται μέρος του «θεραπευτικού συμβολαίου».
Η απαίτηση ιατρικών εξετάσεων και εμβολιασμών, πράγμα αναγκαίο ώστε να υπάρξει ο κατάλληλος σχεδιασμός της φροντίδας του κάθε μέλους (αλλά και προστασία του συνόλου), στέλνει ένα σαφές μήνυμα της σημασίας που αποδίδει το Θεραπευτικό Πρόγραμμα απεξάρτησης στην σωματική υγεία και την πρόληψη.
Στο συμβολικό αξιακό σύστημα της Θεραπευτικής Κοινότητας και της Απεξάρτησης οι όροι «καθαρός», «καθαρή ζωή» κλπ. βρίσκονται στον πυρήνα της θεραπευτικής πρότασης και της έννοιας της διακοπής της σχέσης με τις ουσίες. Αυτό πρακτικά μεταφράζεται σε μια επιμονή στα θέματα καθαριότητας, υγιεινής και φροντίδας, της εμφάνισης και της υγείας που είναι πρόδηλη στην καθημερινή δραστηριότητα. Η Θεραπευτική Κοινότητα λειτουργεί ως ένα πεδίο «κοινωνικής μάθησης» και η προσαρμογή, συμπεριφορικά ίσως στην αρχή, όταν φανούν και τα οφέλη, δημιουργεί νέες ποιοτικά στάσεις (De Leon, 1991).
Το ημερήσιο πρόγραμμα εγκαθιδρύει μια κανονικότητα στην οποία ενσωματώνονται η κανονική διατροφή, η προσωπική υγιεινή, οι τακτικές ιατρικές εξετάσεις. Αυτή η κανονικότητα αποτελεί μια ριζική τομή στον τρόπο ζωής του χρήστη και στις αντιλήψεις που ο τρόπος αυτός διαμορφώνει. Εξ’ άλλου υπάρχουν έρευνες που συσχετίζουν τις ρουτίνες του περιβάλλοντος, όταν λειτουργεί ως γνωστικό τέτοιο, με μια «μετα-γνωστική» λειτουργία (Mundy at al. 2002).
Η ύπαρξη επαναλαμβανόμενων ενημερωτικών σεμιναρίων από εξειδικευμένους φορείς παρέχει μια έγκυρη πληροφόρηση για μια σειρά θέματα υγείας, από τα λοιμώδη ή σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα μέχρι θέματα προσωπικής υγιεινής.
Η ενσωμάτωση οδοντιατρικών υπηρεσιών για τα μέλη του Προγράμματος ΙΘΑΚΗ. Σε έναν πληθυσμό με ιδιαίτερα επιβαρυμένη την στοματική του υγεία παρέχεται μια εύκολα προσβάσιμη φροντίδα, που στοχεύει στην αντιμετώπιση οξυμένων καταστάσεων, την θεραπευτική αντιμετώπιση των προβλημάτων (και μια οικονομικά δυνατή αρχή της αποκατάστασης των δοντιών καθώς τα μέλη της ΙΘΑΚΗΣ επιβαρύνονται μόνο με το κόστος της οδοντοπροσθετικής, του οδοντοτεχνίτη).
Η δικτύωση με φορείς παροχής υπηρεσιών υγείας διευκολύνει την προσβασιμότητα στις υπηρεσίες αυτές, αίρει εμπόδια που σε άλλη περίπτωση θα ήταν καθοριστικά και δίνει την αναγκαία ώθηση ώστε τα μέλη του Θεραπευτικού Προγράμματος να εκκινήσουν μια διαδικασία φροντίδας, από την αποκατάσταση παθήσεων που φέρουν ως την πρόληψη και την συντήρηση της υγείας τους.
Η λειτουργία της Ομάδας Υγείας, αποτελούμενης από θεραπευόμενα μέλη της Κοινότητας – Κοινοβίου σηματοδοτεί τόσο την σημαντικότητα του θέματος όσο και την ανάληψη της κινητοποίησης και της φροντίδας από τα ίδια τα μέλη. Έτσι η φροντίδα της υγείας γίνεται ένα πεδίο κοινωνικής αλληλεπίδρασης: προσέχω τον άλλο και έτσι μαθαίνω να προσέχω τον εαυτό, η φροντίδα γίνεται αξία και τρόπος.
- Εδώ θα πρέπει να γίνει μια ιδιαίτερη αναφορά για τα μέλη της 3ης ΟΕΣ, μέλη της φάσης της Κοινωνικής Επανένταξης. Οι αναφορές των μελών της ΟΕΣ αυτής αναδεικνύουν μια νοσταλγία για τον καιρό που ζούσαν στο ασφαλές, προστατευμένο και «φροντιστικό» περιβάλλον της Θεραπευτικής Κοινότητας – Κοινοβίου και των αλληλεπιδράσεων που δημιουργούσαν οι δεσμοί των μελών μεταξύ τους, σε σύγκριση με τις δυσκολίες της αυτόνομης διαβίωσης σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα. Το παρελθόν μοιάζει υπερτιμημένο ενώ οι δυνατότητες του παρόντος μοιάζουν να υποτιμούνται. Θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς εδώ ένα «σοκ μετάβασης», που ως τέτοιο αποτελεί στοιχείο της γενικότερης πορείας απεξάρτησης, και που επεκτείνεται και στα θέματα των αντιλήψεων για την υγεία και των στάσεων που αναπαράγουν.
Προτάσεις για την βελτίωση της κινητοποίησης των μελών του Θεραπευτικού Προγράμματος
Η έρευνα αυτή καταδεικνύει τις θετικές επιπτώσεις της κινητοποίησης των μελών και την αποτελεσματικότητα των εργαλείων παρέμβασης που χρησιμοποιούνται. Η επιμονή στην πολιτική αυτή μόνο θετικά μπορεί να αποφέρει.
Οι αλλαγές που διακρίνονται στις αναφορές των μελών των ΟΕΣ ανάλογα με την θεραπευτική φάση στην οποία μετέχουν (και άρα και του χρόνου παραμονής σε διαδικασία) αναδεικνύουν τον χρόνο ως μια σημαντική μεταβλητή στην σταθεροποίηση αντιλήψεων και συμπεριφορών, με μια ποιοτική διαφοροποίηση να συντελείται μετά τον πρώτο χρόνο. Αυτό σημαίνει ότι η προσπάθεια να εμψυχωθούν τα θεραπευόμενα μέλη και να ελαχιστοποιηθεί η πρόωρη εγκατάλειψη της θεραπείας, συμβάλλει αποφασιστικά στα θέματα υιοθέτησης συμπεριφορών θετικών προς την υγεία από μέρους τους.
Προσθετικά θα μπορούσε να αναφερθεί η ανάγκη για μια πιο προσωποκεντρική αντιμετώπιση, μια μεγαλύτερη έμφαση στα ατομικό ιατρικό ιστορικό και τα προσωπικά χαρακτηριστικά και στάσεις που αναπτύσσουν τα μέλη. Η ομάδα του κοινοβίου ασκεί μια πίεση «της ισότητας», ζητά από τα μέλη της να ανταποκριθούν σε προσδόκιμες στάσεις και συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν ένα γενικό πρότυπο. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο που στην ουσία ορίζεται από μια «πλειοψηφική» από άποψη φύλου, ηλικίας, κοινωνικού στάτους αλλά και κατάστασης υγείας, ατομικές «αποκλίσεις» να μην τυχαίνουν της απαραίτητης προσοχής. Οι αναφορές των γυναικών – μελών της Θεραπευτικής Κοινότητας αντανακλούν ενδεχομένως τέτοιες δυσκολίες. Η ανάγκη για μια προσωπεκεντρική προσέγγιση έχει ήδη εντοπιστεί και τα πλαίσια αρχίζουν να διαφοροποιούνται προς μια τέτοια κατεύθυνση. Είναι πλέον κατανοητό ότι «Για να μπορέσουν οι θεραπευτές να καταστήσουν τον μικρόκοσμο θεραπευτικά χρήσιμο, πρέπει πρώτα να μάθουν να αναγνωρίζουν τα επαναλαμβανόμενα δυσπροσαρμοστικά διαπροσωπικά μοτίβα των μελών της» (Yalom, 2006, σελ. 81). Βέβαια αυτές οι αλλαγές πρέπει να υπερβούν την αδράνεια των συστημάτων, και το κοινόβιο αποτελεί ένα ισχυρό σύστημα.
Η παρούσα έρευνα αναδεικνύει την αξία της προσβασιμότητας σε υπηρεσίες υγείας ως αναγκαίας προϋπόθεσης για την κινητοποίηση αλλά και την διατήρηση της, μέσα από μια αίσθηση αυτο-αποτελεσματικότητας. Με δεδομένη την κατάσταση του συστήματος δημοσίων υπηρεσιών υγείας και την εκτίμηση ότι δεν πρόκειται να βελτιωθεί δραστικά στο προβλεπτό μέλλον, αυτή η πρόσβαση πρέπει να διατηρηθεί. Τα οφέλη από την ύπαρξη οδοντιατρικής φροντίδας καταδεικνύουν την αξία των υπηρεσιών υγείας όταν ενσωματώνονται και αποτελούν μέρος του θεραπευτικού πλαισίου. Βέβαια αυτό δεν είναι πάντα εφικτό με τους υπάρχοντες οικονομικούς και διοικητικούς περιορισμούς του ΚΕΘΕΑ, οπότε η δικτύωση με φορείς παροχής υπηρεσιών υγείας, δημόσιους ή εθελοντικούς αποτελεί μια διέξοδο για την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης. Ιδιαίτερα στα μέλη του Θεραπευτικού Προγράμματος που είναι ενταγμένα στην φάση της κοινωνικής επανένταξης μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη μια έγκυρη ενημέρωση για τις εναλλακτικές δυνατότητες που παρέχει ο αριθμός των εθελοντικών οργανώσεων και των ΜΚΟ, που μέσα σε συνθήκες όξυνσης της κοινωνικής και οικονομικής κρίσης έρχονται να καλύψουν τα κενά που αφήνει η ανεπάρκεια του ΕΟΠΥΥ.
Οι περιορισμοί και τα όρια της γενίκευσης των αποτελεσμάτων της συγκεκριμένης μελέτης
Οι περιορισμοί που μπορούν να συζητηθούν στα πλαίσια της συγκεκριμένης έρευνας αφορούν τόσο στο θεωρητικό πλαίσιο, αυτό του μοντέλου πεποιθήσεων για την υγεία, όσο και στο ερευνητικό εργαλείο, την ποιοτική έρευνα.
Ως προς το πρώτο, οι αναφορές των μελών των ΟΕΣ έδειχναν ότι σε σημαντικό βαθμό υπήρχαν η αίσθηση της τρωτότητας και της απειλής. Αυτό όμως δεν φαίνεται να οδηγεί με έναν αυτόματο και γραμμικό τρόπο σε προσωπικές αλλαγές με διάρκεια, τουλάχιστον όχι για όλα τα άτομα. Φαίνεται ότι η έννοια της αυτοαποτελεσματικότητας (Bandura, 1990) προσλαμβάνεται από τα άτομα με έναν διαφορετικό τρόπο από αυτόν που προσδοκά το θεραπευτικό σύστημα ή αυτόν που είναι κοινά αποδεκτός. Μοιάζει εδώ να επιβεβαιώνονται οι κριτικές που έχει δεχτεί το Μ.Π.Υ.: «Ένα παρόμοιο μοντέλο προϋποθέτει … ότι τα άτομα είναι απόλυτα ορθολογικά και ότι, γι αυτά, η αποφυγή των κινδύνων για την υγεία αποτελεί πάντα πρωταρχικό στόχο… αντιμετωπίζει τις σχέσεις ανάμεσα σε πληροφορίες, πεποιθήσεις και συμπεριφορές σε ένα καθαρά ατομικό επίπεδο και σε κατάσταση κοινωνικού κενού» (Κουλιεράκης, 2015).
Στον αντίποδα του γεγονότος αυτού, τα ποσοστά αυτά μεταβάλλονται θεαματικά για τα άτομα που συμμετείχαν στις θεραπευτικές διαδικασίες για πάνω από ένα χρόνο, όπως έδειξε η «Αποτίμηση της αποτελεσματικότητας των υπηρεσιών του ΚΕΘΕΑ (Αγραφιώτης & Καμπριάνη, 2002), σύμφωνα με την οποία το ποσοστό αποχής από την χρήση, (ως κορυφαία βλαπτική για την υγεία συμπεριφορά), ανέρχεται στο 77%. Το προφανές συμπέρασμα είναι ότι για να ερμηνευτούν ακριβέστερα οι συμπεριφορές υγείας για την συγκεκριμένη ομάδα, θα πρέπει να προσθέσουμε δίπλα στο Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία τόσο την αλληλεπίδραση της ομάδας όσο και την διάσταση του χρόνου, που αναδεικνύεται κρίσιμη για την εμπέδωση των αντιλήψεων των ατόμων και την υιοθέτηση των «επιθυμητών» συμπεριφορών.
Επανερχόμενοι σε όσα συζητήθηκαν παραπάνω, τους περιορισμούς δηλαδή που εμπεριέχει η ποιοτική έρευνα, θα πρέπει να επισημάνουμε στο σημείο αυτό ότι η παρούσα έρευνα καταγράφει και αναλύει τα προσωπικά δομήματα και αντιλήψεις του συγκεκριμένου δείγματος των ατόμων που έλαβαν μέρος στην έρευνα. Είναι άτομα που συμμετέχουν σε ένα Θεραπευτικό Πρόγραμμα του ΚΕΘΕΑ και προφανώς οι αντιλήψεις που αναφέρθηκαν διαμορφώνονται σε αλληλεπίδραση με ένα θεραπευτικό πλαίσιο όπου το κοινόβιο παίζει τον ρόλο της μικρο – κοινωνίας. όπου όλοι οι συντελεστές της διεργασίας εμπλέκονται σε ένα σύστημα σχέσεων. Αυτό το γεγονός θα μπορούσε να επιδράσει με διάφορους τρόπους στην αυθεντικότητα των απόψεων που εκφράστηκαν, στέλνοντας συνειδητά ή ασυνείδητα μηνύματα «συμμόρφωσης» στις προσδοκίες της ομάδας ή του συντονιστή.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ατόμων του δείγματος θέτουν και τα όρια των γενικεύσεων των συμπερασμάτων που μπορεί να επιχειρηθούν ως προς την επιλογή των πιο πρόσφορων πολιτικών κινητοποίησης και προαγωγής της σωματικής υγείας εξαρτημένων ατόμων που επιλέγουν να απεξαρτηθούν και την επάρκεια των σχετικών εργαλείων.
Η καλύτερη άμυνα απέναντι στον μεθοδολογικό αυτό μονισμό είναι η συναίσθηση της σχετικότητας των συμπερασμάτων των μελετών που θα πρέπει να εξετάζονται σε συνάρτηση με τον χώρο, τον χρόνο και τα πρόσωπα που αποτελούν κάθε φορά τα υποκείμενα της έρευνας. Η γενίκευση άρα των συμπερασμάτων προϋποθέτει την εξέταση της ομοιότητας του κάθε διαφορετικού περιβάλλοντος με τις συνθήκες οι οποίες συνθέτουν το πλαίσιο της παρούσας μελέτης.
Στον αντίποδα, οι ποιοτικές έρευνες δίνουν την ευκαιρία να αναδειχτούν καινούργια ερωτήματα, να φωτιστούν πιθανές άγνωστες πτυχές της πραγματικότητας, να αναδειχτούν οι αντιλήψεις και τα δομήματα των υποκειμένων της έρευνας χωρίς την κατευθυντικότητα ενός δομημένου ερωτηματολογίου, που θα πρέπει να ελέγχεται αν αντανακλά με έναν στερεοτυπικό τρόπο τα δομήματα του ερευνητή.
Τα ευρήματα και τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η παρούσα έρευνα θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα για ευρύτερες και πιο εστιασμένες μελέτες, σε ευρύτερο δείγμα ατόμων, που θα μπορούσαν να τεκμηριώσουν την ανάγκη για πολιτικές προαγωγής και φροντίδας υγείας, σε έναν πληθυσμό που το χρειάζεται απεγνωσμένα.
Σημειώσεις Τέλους
(3) Η υπόθεση που έχει διατυπωθεί για την επιδημική αυτή έκρηξη είναι η σκόπιμη μόλυνση με τον ιό για λόγους πρόσβασης στα προνοιακά επιδόματα. Ως στοιχείο αυτής της ερμηνείας χρησιμοποιείται η διακοπή των προνοιακών επιδομάτων για τους φορείς του ιού HCV και η διατήρηση του για τους φορείς HIV. Αυτά τα επιδόματα αποτελούν βασικό έσοδο και τρόπο επιβίωσης για τους χρήστες, κυρίως αυτών που είναι ενταγμένοι σε προγράμματα υποκαταστάτων.
Βιβλιογραφία Eλληνόγλωσση
Αγραφιώτης, Δ., Καμπριάνη, Ε. (2002) Αποτίμηση της Αποτελεσματικότητας των Υπηρεσιών του ΚΕΘΕΑ: Συνοπτική Θεώρηση της Ερευνητικής Μελέτη, Εξαρτήσεις Τεύχ. 2, Αθήνα
Γεωργογιάννης, Π. (2004) Θεωρίες την Κοινωνικής Ψυχολογίας, Τόμος Α, Αθήνα Gutenberg.
Cohen, L., Manion, L.(2004) Μεθοδολογία Εκπαιδευτικής Έρευνας, Αθήνα, Μεταίχμιο.
ΕΚΤΕΠΝ, (2014) Ετήσια Έκθεση για την Κατάσταση του Προβλήματος των Ναρκωτικών και των Οινοπνευματωδών στην Ελλάδα το 2013, Αθήνα, ΕΚΤΕΠΝ
ΕΚΤΕΠΝ, (2015) Ετήσια Έκθεση για την Κατάσταση του Προβλήματος των Ναρκωτικών και των Οινοπνευματωδών στην Ελλάδα 2014, Αθήνα, ΕΚΤΕΠΝ
EMCDDA, (2014) Ευρωπαϊκή Έκθεση για τα Ναρκωτικά 2014: Τάσεις και Εξελίξεις, Αθήνα, ΕΚΤΕΠΝ
Κοσμόπουλος, Α., Μουλαδούδης, Γ.(2003) Ο Carl Rogers και η Προσωποκεντρική του Θεωρία για την Ψυχοθεραπεία και την Εκπαίδευση. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.
Κουλιεράκης, Γ. (2015) Υγεία, Ασθένεια και οι Πολιτιστικές και Κοινωνικές Ερμηνείες τους, ανάκτηση 20/9/2015 από: http://www.esdy.edu.gr/Files/006_Koinoniologias/
Κουλιεράκης, Γ. (2006) Εμείς, οι ασθένειες που μας απειλούν και οι τρόποι να κρατηθούμε νέοι και σφριγηλοί, εφημερίδα ΒΗΜΑ, 13/8/2006.
Κουλιεράκης Γ., Μεταλληνού Ο., Παντζου Π. (2000) Κοινωνιολογική και Ψυχολογική Προσέγγιση των Νοσοκομείων / Υπηρεσιών Υγείας: Συμπεριφορές Υγείας, Πρότυπα και Μεταβολές. Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
Κουρέα – Κρεμαστινού, Τ. (2007) Η έννοια της Υγείας: κοινωνικοί καθοριστές Υγείας, Στο: Δημόσια Υγεία: Θεωρία, πράξη, πολιτικές. Αθήνα, Τεχνόγραμμα.
Kuhn, T. S. (1981) Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. Αθήνα, Σύγχρονα Θέματα.
Μάτσα, Κ. (2011) Μην πυροβολείτε τα στεγνά. Ανάκτηση 31/10/2015 http://www.athensvoice.gr/the-paper/article/365/
Παπαϊωάννου, Κ. (2003) Μάζα και Ιστορία. Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις
Pierret, J. (1984) Les significations sociales de la santé». Στο: Υγεία, ασθένεια και οι πολιτιστικές και κοινωνικές ερμηνείες τους
Πουλόπουλος, Χ. (2003) Είναι η διακοπή από τη Θεραπευτική Κοινότητα αποτυχία; Εξαρτήσεις. Τεύχ. 3, σ.11-32
Πουλόπουλος, Χ., Τσιμπουκλή, Α. (1995) Ομαδικά Εστιασμένη Συνέντευξη: ένα νέο μεθοδολογικό εργαλείο έρευνας στον τομέα των κοινωνικών επιστημών, Κοινωνική Εργασία. Τεύχ. 39, σ.
Powers. J, (1995) Φιλοσοφία και Νέα Φυσική, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Rogers, C. (1991) Ομάδες Συνάντησης: Αυτογνωσία, Ψυχολογία των Ομάδων, Επικοινωνία, Δίοδος, Αθήνα.
Σαμπατακάκη Τ. (2002) Σημειώσεις Προληπτικής Ψυχιατρικής και Αγωγής Ψυχικής Υγείας. Αθήνα, ΑΤΕΙ Αθηνών.
Σαχίνη- Καρδάση, Α. (2000) Μεθοδολογία Έρευνας: εφαρμογές στον χώρο της υγείας, ΒΗΤΑ, Αθήνα.
Στάμου, Ε. (2004) Σχεδιασμός πλαισίου προγράμματος για την γλωσσική κατάρτιση: Η περίπτωση της Θεραπευτικής κοινότητας «Ιθάκη», Πτυχιακή Εργασία, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στις Επιστήμες της Γλώσσας και της Επικοινωνίας, Α.Π.Θ.
Τούντας Γ. (2000) Κοινωνία και Υγεία. Αθήνα, Οδυσσέας / Νέα Υγεία
Yalom, I. (2006) Θεωρία και Πράξη της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας. Άγρα, Αθήνα.
Φατούρου-Χαρίτου, Μ., Χαντζή, Α., Νασιάκου, Μ. (2000) Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Β’ Τόμος, Αθήνα, Gutenberg.
Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση
Bandura, Α. (1990) Perceived self-efficacy in the exercise of control over AIDS infection», Evaluation and Program Planning, Volume 13, Issue 1, p. 9-17
Bandura, A. (1977) Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Boston University, School of Public Health, (2015) Behavioral Change Models, ανάκτηση 20/10/2015 από: http://sphweb.bumc.bu.edu/otlt/MPH-Modules/SB/SB721-Models/SB721-Models_print.html
De Leon, G. (1991) Therapeutic Community for substance abuse: Overview of Approach and Effectiveness. Psychology of Addictive Behaviors, vol. 3
De Leon, G. and Schwartz S. (1984) The therapeutic community: What are the retention rates? American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 10 (2)
Hochbaum, G.M. (1958) Public participation in medical screening programs: A socio-psychological study. US Government National Publication, Washington ανάκτηση 20/10/2015
Jordan, A., Masson et.al (2013) Perceptions of drug users regarding Hepatitis C screening and care: a qualitative study, Harm Reduction Journal, Volume 10, London, U.K.
Kooyman, M. (1992) The therapeutic community for addicts: intimacy, parent involvement and treatment outcome. Rotterdam: Erasmus University.
Krueger, R. A. (1998) Focus Groups: A Practical Guide for Applied Research, Thousand Oaks, California, Sage.
Krueger, R. A. (1998) Developing Questions for Focus Group k, Focus Group Kit vol. 3, Thousand Oaks, California, Sage
Krueger, R. A. (1998) Analyzing & Reporting Focus Group Results, Focus Group Kit vol. 6, Thousand Oaks, California, Sage.
Lewin, K., Cartwright, D. (1951) Field Theory in Social Science: Selected Theoretical Papers, New York, Harper & Brothers.
McCambridge, J. & Strang, J. (2001) The efficacy of single-session motivational interviewing in reducing drug consumption and perceptions of drug-related risk and harm among young people: results from a multi-site cluster randomized trial. Addiction, Vol. 99(1) p. 39–52
Morgan, D. (1998) Planning Focus Groups, Focus Group Kit vol. 2, Thousand Oaks, California, Sage.
Morgan, D. (1997) The Focus Group Guidebook, Focus Group» Kit vol. 1, Thousand Oaks, California, Sage.
Mundy, H., et al (2002) Workplace Learning and the Metacognitive Functions of Routines. Ανάκτηση 17/10/2015 από http://files.eric.ed.gov/fulltext/ED463298.pdf
Neisser, U. (1967) Cognitive psychology. Prentice-Hall
Poulopoulos, Ch. (1998) Dropout from the Therapeutic Communities for Substance Abusers in Greece», Submitted for the Degree of P.H.D., University of Bradford, U.K.
Rollnick, S., Miller, W., Butler C. (2008) Motivational Interviewing in Health Care, London, Guilford Press.
Rosenstock, I., Strecher, V., Becker, M. (1988) Social Learning Theory and the Health Belief Model, Health Education Quarterly, Vol. 15(2), ανάκτηση 20/10/2015 από:
http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/67783/10.1177_109019818801500?sequence=2,
Skevington, S. M. (2002). Advancing cross-cultural research on quality of life. Quality of Life Research, ΙΙ: p. 135-144.
Winslow, C.E.A. (1923) Evolution and Significance of the Modern Public Health, New York, Campaign, Arno.
