Γεωργάκας Παναγιώτης*, Χατζούδη Θεανώ
DOI: https://doi.org/10.57160/JYOB6190
Περίληψη
Στόχος: Ο στόχος αυτής της μελέτης είναι η καταγραφή των θετικών και αρνητικών χαρακτηριστικών του αθλητισμού αφενός και αφετέρου η εξέταση των δυνατοτήτων να αξιοποιηθεί αυτός ως μέσο αλλαγής δυσάρεστων κοινωνικών συμπεριφορών. Είναι ακόμη η διερεύνηση των θετικών επιδράσεων της άσκησης σε εξαρτημένα άτομα, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην προβολή μίας άλλης διάστασης του αθλητισμού -της «θεραπευτικής» του διάστασης -. Τέλος επιδιώκεται να προβληθεί η βιολογική διάσταση των ουσιοεξαρτήσεων και να ενισχυθεί η αναγκαιότητα ένταξης των δραστηριοτήτων εκείνων που οδηγούν τον εξαρτημένο στην επαναγνωριμία του σώματός του, στον γενικότερο θεραπευτικό σχεδιασμό.
Σχεδιασμός, χώρος, συμμετέχοντες: Η μελέτη αυτή πραγματοποίησε επισκόπηση σε απεξαρτώμενα άτομα, μέλη του Προγράμματος Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΑΡΓΩ» του Ψ.Ν.Θ.
Αποτελέσματα: Αποτελέσματα σημαντικά και προς σχολιασμό είναι εκείνα που προβάλλουν τη θετική επίδραση των δραστηριοτήτων Σωματικής Κινητοποίησης, στη συνολική απεξαρτητική προσπάθεια των μελών ενός «θεραπευτικού» Προγράμματος.
Συμπεράσματα: Φαίνεται ότι τα οργανωμένα προγράμματα άθλησης εξαρτημένων που εντάσσονται στο γενικότερο θεραπευτικό πλαίσιο και ακολουθούν προσχεδιασμένους θεραπευτικούς σχεδιασμούς, συμβάλλουν αποφασιστικά στην αύξηση της αποτελεσματικότητας των απεξαρτητικών προσπαθειών.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η συσχέτιση του αθλητισμού, μιας δημιουργικής δραστηριότητας του ατόμου, με την εξάρτηση, ενός φαινομένου απαξίωσης και ευτελισμού του ανθρώπου αποτελεί ιδιαίτερα ενδιαφέρον ερευνητικό αντικείμενο.
Το αν αποτελεί ο αθλητισμός στην εποχή μας ανάχωμα στην ανάπτυξη μίας παραβατικής, αντικοινωνικής, εξαρτητικής συμπεριφοράς ή αν αντιθέτως συνιστά αγχωτική διαδικασία που μπορεί να επιβαρύνει αφόρητα μία ευάλωτη προσωπικότητα με ασταθή συναισθηματισμό παραμένει αναπάντητο ερώτημα.
Ο σύγχρονος πολιτισμός και η σύγχρονη μαζική κουλτούρα προσφέρουν ορισμένα πρότυπα σωματικών δραστηριοτήτων, καθορίζουν ένα συγκεκριμένο σωματικό στυλ, επιβάλλουν ένα σύνολο «τεχνικών του σώματος». Είτε πρόκειται για την κινητικότητα, τις χειρονομίες, τις κινήσεις, τη σεξουαλικότητα, τους θεμελιακούς βιολογικούς ρυθμούς, τη σωματική ανάπτυξη και την ενεργειακή οικονομία, είτε για την κλίμακα των αισθήσεων και των συναισθημάτων, η κοινωνία καθορίζει, την «πολιτική συνθήκη του σώματος» (Φρανσουά Καντερέ κ.ά. 1982).
Ο αθλητισμός διαθέτει κοινωνική διάσταση και αυτονόητα ακολουθεί τους κοινούς κοινωνικούς κανόνες. Ο αθλητισμός είναι ειδική μορφή του πολιτισμού, μέρος της φυσικής αγωγής, μέσο και μέθοδος της γενικής και της σωματικής αγωγής. (Πάβελ Στεποβόι 1984).
Έρευνα για την ποιοτική αλλά και την ποσοτική σχέση του αθλητισμού με ευαίσθητα κοινωνικά προβλήματα δεν υπάρχει στην έκταση εκείνη που τα αποτελέσματά της θα ήταν απολύτως αποδεκτά.
Γενικότερα ο πολιτισμός, η κοινωνία και η οικογένεια αντιστέκονται στην ιδέα ότι μπορεί να είναι συνυπεύθυνοι για την εμφάνιση φαινομένων και προβλημάτων που δυσκολευόμαστε να αναγνωρίσουμε, να εξηγήσουμε και να αποδεχθούμε (Bergeret 1982). Έρευνες λοιπόν που θα αποκάλυπταν την πιθανή συμμετοχή κοινωνικά αποδεκτών δραστηριοτήτων στη δημιουργία εξαρτητικών συμπεριφορών, -θα επιβεβαίωναν δηλαδή τη σχέση που υπάρχει πολλές φορές, μεταξύ της συμπεριφοράς εξαρτημένων ατόμων και αυτών των δραστηριοτήτων, θα ήταν ατομικά και κοινωνικά δυσάρεστες και γι΄ αυτό αποφεύγονται (Bergeret 1982).
ΘΕΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
Ο Άλντους Χάξλεϋ, συγγραφέας του «Θαυμαστού Καινούργιου Κόσμου» και ένας άνθρωπος που τυφλώθηκε από το πολύ διάβασμα, χαρακτήρισε τον αθλητισμό ως τη «μεγαλύτερη ανακάλυψη του 20ου αιώνα».
Ο άνθρωπος έχει διττή διάσταση, ψυχοπνευματική και βιολογική. Το σώμα του αποτελεί το προστατευτικό περίβλημα της ψυχής και του πνεύματός του. Όταν το σώμα μας είναι υγιές και γυμνασμένο αισθανόμαστε εφορία και αντίστοιχα όταν διακατεχόμαστε από ευχάριστα συναισθήματα μπορούμε να έχουμε καλύτερες σωματικές επιδόσεις και αποδόσεις. Η άσκηση του σώματος ακόμη και χωρίς την υποχρεωτική της ένταξη σε συγκροτημένα προγράμματα άθλησης μπορεί να οδηγήσει σε σωματική και συναισθηματική ευεξία (Γεωργάκας 2001).
Σύμφωνα με τον Michel Foucault (1984) είναι εμφανές ότι το σώμα δεν είναι απλώς η «αντικειμενική πραγματικότητα» που ερευνούν οι βιοϊατρικές επιστήμες, σύμφωνα με τις οποίες άλλωστε, η βιοϊατρική γνώση συνέβαλε στην «πειθαρχία του σώματος αλλά και στον έλεγχο των ατόμων μέσω του σώματός τους».
Όπως επίσης ο Bernard M (1976) υποστηρίζει «Το σώμα, εκτός από βιολογικός οργανισμός, είναι και υποκειμενική εμπειρία ενταγμένη στον κόσμο, στη φύση και στην κοινωνία που επιτρέπει την ανακάλυψη της δύναμης, επιβάλλοντας ταυτόχρονα την αναγνώριση της αδυναμίας. Το σώμα είναι κοινός τόπος ηδονής και οδύνης, ζωής και θανάτου».
α. Γενικά θετικά χαρακτηριστικά
Ο αθλητισμός εκπαιδεύει το άτομο στο να σκέφτεται να αποφασίζει και να αντιδρά σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, με απώτερο αποτέλεσμα την ενίσχυση της οξυδέρκειας, της διορατικότητας και της φαντασίας Ακόμη, συγχρόνως με την ενίσχυση των σωματικών αντοχών, μπορεί να ισχυροποιήσει και τις ψυχικές δυνάμεις.
β. Ατομικά αγωνίσματα
Τα ατομικά αγωνίσματα εμπεριέχουν τη διάσταση της μέτρησης. Στο ατομικό αγώνισμα είναι δυνατή η παρακολούθηση της εξέλιξης του αθλητή, η καταγραφή των αρχικών και τελικών επιδόσεών του με αντικειμενικό τρόπο. Δεν αμφισβητείται το αποτέλεσμα, γεγονός που οδηγεί τον αθλητή στην αποδοχή και τον σεβασμό κανόνων, οι οποίοι στη συνέχεια του δημιουργούν αισθήματα ασφάλειας και αυτοπεποίθησης, ενισχύοντας την προσωπικότητά του.
γ. Ομαδικά αθλήματα
Ο Ομαδικός αθλητισμός διδάσκει στον αθλητή από πολύ μικρή ηλικία την αξία της κοινής προσπάθειας (ομαδικότητα) για τον επιδιωκόμενο στόχο (νίκη), την ανάγκη της αξιοκρατίας (σε όλους συμφέρει να αγωνίζεται ο καλύτερος). Καταργεί της διακρίσεις, εφ΄ όσον η καταγωγή, η φυλή ή το εισόδημα δεν έχουν καμία αξία στην διεκδίκηση ενός θετικού αποτελέσματος. Προεκτάσεις αυτών των γνωρισμάτων του ομαδικού αθλητισμού αποτελούν ο σεβασμός της κοινής προσπάθειας, η διάθεση της προσφοράς στο σύνολο, η αναγνώριση της προσπάθειας άσχετα με το αποτέλεσμα.
Τελικό αποτέλεσμα δεν θα είναι μόνο η απόκτηση αγωνιστικής πειθαρχίας από το απεξαρτώμενο άτομο, η διαμόρφωση αθλητικού ιδεώδους και η αποδοχή κανόνων κοινωνικής δράσης που ουδέποτε αναγνώριζε, αλλά και η επανεκτίμηση του σώματός του συνοδευόμενη από τις απολαύσεις που αυτό μπορεί να προσφέρει. Αυτονόητα λοιπόν προβάλλει η μεγάλη σημασία της ορθής εκπαίδευσης του εξαρτημένου σε θέματα σωματικής άσκησης, ομαδικής αθλητικής και «γνωριμίας σώματος».
ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
Αν όμως ο αθλητισμός που απευθύνεται με την οποιαδήποτε μορφή, σε κάθε πολίτη μπορεί να του προσφέρει όλες τις θετικές επιδράσεις που προαναφέρθηκαν, μπορεί ταυτόχρονα να μετατραπεί πολύ εύκολα σε απαξιωτικό μηχανισμό κατάργησης ιδεωδών, ονείρων, κοινωνικών και προσωπικών αρχών, αντικαθιστώντας τα με ιδιοτελείς προσδοκίες, εγωιστικούς στόχους και παραβατικές συμπεριφορές.
Θα πρέπει να επισημάνουμε επίσης, ότι η διερεύνηση των πιθανών αρνητικών επιδράσεων του αθλητισμού δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στους αθλούμενους άλλα και σε όλους τους ασχολούμενους με αυτόν, ανεξαρτήτως ρόλου και ειδικότητας (Γεωργάκας κ.ά. 1993; Γεωργάκας κ.ά. 1994).
Φαινόμενα όπως ο χουλιγκανισμός, η διάδοση και η εξάπλωση της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών στους οργανωμένους Συλλόγους Οπαδών, το ντοπάρισμα και η άκρατη εμπορευματοποίηση του αθλητισμού αποτελούν το άλλο του σύγχρονο πρόσωπο.
Ένας αθλητισμός που θυσιάζει αξίες και αρχές στην κατάκτηση του αποτελέσματος, που μεταλλάσσει τους φιλάθλους σε άβουλους οπαδούς, που αδιαφορεί για την υγεία των αθλητών του και τους μετατρέπει σε εξαρτήματα κατάκτησης τίτλων ή κατάρριψης ρεκόρ προσδοκώντας υλικά οφέλη, δεν μπορεί να αποτελέσει εμπόδιο στην εμφάνιση αρνητικών φαινομένων. Αντίθετα τις περισσότερες φορές τα εκτρέφει, τα συντηρεί και τα ενισχύει.
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της πλειοψηφίας των εξαρτημένων ατόμων είναι η αντικοινωνικότητά τους, η άρνησή τους να αποδεχθούν καθεστηκυίες αξίες. Αντιδρούν στα πολιτιστικά στερεότυπα. Είναι κατανοητή λοιπόν η στάση των εξαρτημένων ατόμων απέναντι σ’ έναν αθλητισμό που βαθαίνει το ήδη ορατό ρήγμα των σχέσεών τους με την κοινωνία. Αξιοποιούν τα περιθωριακά δεδομένα αυτού του αθλητισμού, γιατί έτσι δημιουργούν χώρους και πυρήνες συσπείρωσης στους οποίους λειτουργούν άνετα, νιώθοντας ταυτόχρονα χρήσιμοι. Είναι ακόμη πιο κατανοητή η αδιαφορία τους για το αν το σώμα τους από προστατευτικό περίβλημα της ψυχής τους μετατράπηκε σε όργανο μίας ουσίας. Αν σε αυτά τα στοιχεία προστεθεί η πλήρης απορρόφηση κάθε ενδιαφέροντος και ψυχικής ενέργειας από την αναζήτηση της ουσίας, αντιλαμβάνεται κανείς την έκταση του προβλήματος.
Αν ο χουλιγκανισμός, η διαστρεβλωμένη δηλαδή αθλητική συμπεριφορά, διαγράφει παράλληλη πορεία με την παραβατικότητα και μία γενικότερη αντικοινωνική δραστηριότητα, η προβολή του σώματος ως αντικειμένου εμπορευματοποίησης, δημιουργεί το ιδεολογικό άλλοθι σε ένα πλήθος χρηστών, να πιστεύουν ότι η εγκατάλειψη του κορμιού τους συνιστά επαναστατική πράξη.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Επιχειρήθηκε η ανάλυση της επίδρασης των βασικών μεθόδων ένταξης και αξιοποίησης του αθλητισμού – σε όλες του τις μορφές, σε ένα πρόγραμμα «ανοικτής» θεραπείας» εξαρτημένων ατόμων (Εναλλακτικό Θεραπευτικό Πρόγραμμα «ΑΡΓΩ» του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης). Η παρακολούθηση της συμπεριφοράς των μελών του Προγράμματος επιχειρήθηκε με ερωτηματολόγια που συνέταξαν, ο επιστημονικά υπεύθυνός του και οι αρμόδιοι των αθλητικών δραστηριοτήτων. Το περιεχόμενό τους ήταν συντεταγμένο με τη γενικότερη θεραπευτική ιδεολογία και πρακτική. Η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων αυτής της «θεραπευτικής» χρησιμοποίησης του αθλητισμού βασίστηκε στη σύγκριση της συμπεριφοράς των μελών στις διάφορες σωματικές δραστηριότητες και την αντίστοιχη λειτουργία τους στις άλλες θεραπευτικές ομάδες. Διερευνήθηκε δηλαδή η δυνατότητα ενίσχυσης της υποστηρικτικής ψυχοθεραπείας εξαρτημένων ατόμων με την ένταξή τους σε αθλητικά προγράμματα τα οποία προβλέπουν σταδιακή αύξηση σωματικών επιδόσεων.
Μία σειρά κοινωνικών προϋποθέσεων αλλά και αντικοινωνικών συνηθειών των χρηστών διαμορφώνουν όχι μόνο μία αδυναμία τους να αντιμετωπίσουν δυσχερείς ψυχικές καταστάσεις αλλά και μία αδιαφορία τους, για συμμετοχή σε διάφορες δραστηριότητες όπως είναι αυτή της σωματικής άσκησης.
Διερευνήθηκε η δυνατότητα ενίσχυσης της υποστηρικτικής ψυχοθεραπείας εξαρτημένων ατόμων με την ταυτόχρονη ένταξή τους σε αθλητικές δραστηριότητες, οι οποίες προβλέπουν σταδιακή αύξηση επιδόσεων και σε ομάδες «γνωριμίας του σώματος».
Ουσιαστικός σκοπός της έρευνας είναι ο έλεγχος του βαθμού επιρροής της διαδικασίας επίτευξης αθλητικών στόχων σε μία ολοκληρωμένη προσπάθεια ψυχοβιολογικής τους ενίσχυσης και στο πλαίσιο ενός θεραπευτικού – υποστηρικτικού προγραμματισμού.
Μελετήθηκε λοιπόν η αγωνιστική συμπεριφορά και η απόδοση όλων των μελών του Προγράμματος. Η σωματική άσκηση συμπεριλαμβάνει δραστηριότητες προσωπικής σωματικής βελτίωσης μέσω ατομικών και ομαδικών αγωνισμάτων. Για κάθε άθλημα υπάρχει πρόβλεψη διαρκούς αύξησης των ορίων απόδοσης. Για τα όρια αυτά ενημερώνονται τα μέλη που συμμετέχουν και τα αποτελέσματα κάθε φάσης αναλύονται. Ταυτόχρονη είναι η ενθάρρυνση των μελών εκείνων τα οποία δεν πιστεύουν στην επιτυχία ή δεν πετυχαίνουν τελικά την ολοκλήρωση του επιδιωκόμενου στόχου.
Ακόμη παρατηρείται η συνέπεια συμμετοχής, η προθυμία, η καταβαλλομένη προσπάθεια κάθε μέλους καθώς και οι συναισθηματικές αντιδράσεις σε επιτυχημένα ή ατυχή αποτελέσματα. Τέλος καταβάλλεται προσπάθεια παράλληλης και συνεχούς σύγκρισης της πορείας κάθε ατόμου σε κάθε στάδιο σωματικής άσκησης, με την ανάλογη φάση υποστηρικτικής ψυχοθεραπείας. Μία σύγκριση που επιτυγχάνεται με τη διαρκή αλληλοενημέρωση των υπευθύνων των «θεραπευτικών» ομάδων.
Η εφαρμογή του συνολικού προγράμματος ομαδικής άθλησης, σωματικής άσκησης και ενασχόλησης με το «σώμα», συνδυάσθηκε με τις γενικότερες επιδιώξεις των μελών, σ’ έναν απεξαρτητικό προσανατολισμό.
Πίνακας 1: «Η αθλητική συμπεριφορά και η γνωριμία του σώματος» πρώην εξαρτημένων
| Ερωτήσεις | Πάρα πολύ | Πολύ | Μέτρια | Λίγο | Καθόλου |
| α. Ομαδική άθληση | |||||
| Σε τι βαθμό εκτιμάς ότι οι δραστηριότητες Ομαδικής Άθλησης του Προγράμματος σου προσφέρουν ψυχαγωγία; | 15
33% |
19
42% |
11
24% |
||
| Πόσο μπορούν να σε βοηθήσουν οι δραστηριότητες αυτές στην αναγνώριση και αποδοχή κανόνων; | 18
40% |
8
18% |
18
40% |
1
2% |
|
| Πόσο νομίζεις ότι θα βοηθηθείς μέσα από αυτές στην προσπάθειά σου να αποδεχθείς την ανάγκη της συνεργασίας με άλλα άτομα; | 6
13% |
28
62% |
6
13% |
5
11% |
|
| Πιστεύεις ότι σε βοηθούν στην εκτόνωση των αρνητικών συναισθημάτων σου; | 11
24% |
16
36% |
9
20% |
7
16% |
2
4% |
| Πόσο θα σε βοηθήσουν να αναπτύξεις την κοινωνικότητά σου – μέσω των επαφών σου με άλλους ανθρώπους στη διάρκεια των δραστηριοτήτων αυτών; | 8
18% |
28
62% |
7
16% |
2
4% |
|
| Πόσο νομίζεις ότι μπορεί να σε βοηθήσει στο να διαμορφώνεις κοινούς στόχους με τα άλλα μέλη του Προγράμματος και να αγωνίζεσαι για αυτούς; | 4
9% |
23
51% |
8
18% |
10
22% |
|
| Οι ομαδικές αθλητικές δραστηριότητες μπορούν να σε βοηθήσουν να ξεπεράσεις αισθήματα διακρίσεων σε βάρος σου, που διαμορφώθηκαν στη διάρκεια της χρήσης; | 9
20% |
11
24% |
19
42% |
4
9% |
2
4% |
| Γενικότερα θα σε βοηθήσουν να αρνηθείς κάθε μορφή διακρίσεων; | 7
16% |
11
24% |
14
31% |
11
24% |
2
4% |
| Πόσο βοηθούν τη γενικότερη προσπάθειά σου για απεξάρτηση; | 12
27% |
19
42% |
8
18% |
4
9% |
2
4% |
| Πόσο βοηθούν τις προσπάθειές σου για την απόκτηση αυτοεκτίμησης; | 8
18% |
26
58% |
7
16% |
4
9% |
| «Η αθλητική συμπεριφορά και η γνωριμία του σώματος» πρώην εξαρτημένων | |||||
| Ερωτήσεις | Πάρα πολύ | Πολύ | Μέτρια | Λίγο | Καθόλου |
| β. Ατομική άσκηση | |||||
| Πόσο σε βοήθησε στην απόκτηση μιας αξιόλογης φυσικής κατάστασης; | 13
29% |
22
49% |
8
18% |
2
4% |
|
| Πόσο σε βοηθάει στον ορισμό προσωπικών στόχων; | 6
13% |
13
29% |
18
40% |
8
18% |
|
| Πόσο σε βοηθάει στην απόκτηση αυτοπεποίθησης; | 8
18% |
21
47% |
13
29% |
3
7% |
|
| Πόσο συμβάλλει στην αντικειμενική αξιολόγηση των δυνατοτήτων σου, να βελτιώνεις συνεχώς τους στόχους σου και να προσπαθείς να τους υλοποιήσεις; | 11
24% |
20
44% |
11
24% |
3
7% |
|
| Πόσο σε βοηθάει η συζήτηση σχετικά με την επιτυχία ή την αποτυχία αυτών των στόχων; | 7
16% |
22
49% |
14
31% |
2
4% |
|
| Πόσο όλα αυτά βοηθούν στην γενικότερη εκτίμηση της πορείας σου στο Πρόγραμμα; | 5
11% |
21
47% |
17
38% |
2
4% |
|
Η ποσοστιαία ανάλυση των ερωτηματολογίων έγινε με αναγωγή σε ακέραιους αριθμούς, εφόσον η αξιοπιστία των απαντήσεων προκύπτουν από τις εκτιμήσεις των υπευθύνων των «θεραπευτικών» ομάδων και όχι από τη λεπτομερειακή παράθεση ποσοστών.
Οι ομάδες «γνωριμίας του σώματος» δεν ακολουθούν ταυτόσημη ή παράλληλη πορεία με τις άλλες αθλητικές δραστηριότητες. Διαγράφουν όμως μία αξιόλογη θεραπευτική πορεία.
Η δημιουργία και λειτουργία των ομάδων γνωριμίας σώματος ήταν μία έμπνευση του Προγράμματος, η οποία θεμελιώθηκε στην λογική ότι «εφόσον η υποταγή του χρήστη στην εξάρτηση είναι ψυχοβιολογική, ψυχοβιολογική θα πρέπει να είναι και η προσπάθεια απεξάρτησής του». Είναι αδιανόητο ένα άτομο που έχει παραδοθεί ψυχοβιολογικά στην εξάρτηση, να απομακρύνεται από αυτή διαχειριζόμενο μόνο το ψυχικό μέρος που της κατέθεσε.
Είναι προφανές ότι ένα εξαρτημένο από ουσίες άτομο έχει απολέσει σε μεγάλο βαθμό τη διάθεση στήριξης και προστασίας του σώματός του. Εισπράττει απολαύσεις από την εξαρτητική ουσία, η οποία φροντίζει να τον διατηρεί υποχείριό της προσφέροντάς του σαν ανταμοιβή τη φυγή από την πραγματικότητα και μία σειρά από πλαστά ευχάριστα συναισθήματα. Μόνο λοιπόν αν εκπαιδευτεί εκ νέου προς μία κατεύθυνση επαναγνωριμίας του σώματός του θα μπορέσει να αποκομίσει αντίστοιχα οφέλη.
Οι ομάδες «γνωριμίας σώματος» αντιμετώπισαν κατ΄ αρχήν τη δυσπιστία του ίδιου του προσωπικού, το οποίο φάνηκε ανέτοιμο να δεχθεί την ανατροπή μίας παραδοσιακής αντίληψης που επέβαλε το πρόβλημα των εξαρτημένων, ως αποκλειστικά ψυχοπνευματικό.
Η επιτυχία και η αποτελεσματικότητα των ομάδων βασίζεται κατ΄ αρχήν στην αποδοχή τους από το «θεραπευτικό» προσωπικό, ως ομάδων ισότιμων με τις υπόλοιπες ομαδικές διαδικασίες απεξάρτησης και μάλιστα με ισοβαρές θεραπευτικό αποτέλεσμα. Η αποδοχή αυτή στο Πρόγραμμά μας επετεύχθη έπειτα από μακρόχρονη προσπάθεια.
Οι συντονιστές των ομάδων αυτών υποχρεούνται να έχουν μία σειρά απαραίτητων προσόντων, τα οποία δεν μπορεί να περιορίζονται μόνο στην ικανότητα εκγύμνασης, αλλά να εμπλουτίζονται από στοιχεία συστημικής, δραματοθεραπείας και να συμπληρώνονται από τη γνώση ασκήσεων χαλάρωσης.
Στις ομάδες επεξεργάζονται στοιχεία, όπως:
Η σωματική έκφραση συναισθημάτων
Η διαχείρισή των συναισθημάτων
Η εμπιστοσύνη
Η χαλάρωση
Ο μυϊκός έλεγχος
Η επικοινωνία του μέλους με «μη λεκτικό» τρόπο (με τον εαυτό του ή τους άλλους).
Όπως είναι γνωστό, οι διάφορες νοητικές διεργασίες και οι ψυχολογικές λειτουργίες δεν είναι αποκομμένες και ανεξάρτητες η μία από την άλλη. Όλες μαζί συνεργάζονται και ο στόχος του θεραπευτή είναι να συνεργάζονται αρμονικά. Σε αυτή τη συνεργασία συμμετέχουν και οι σωματικές λειτουργίες. Αν σκεφτούμε ότι ο ανθρώπινος οργανισμός είναι ένα ενιαίο σύνολο με σωματικές και ψυχολογικές λειτουργίες που αλληλοεπηρεάζονται, εύκολα κατανοούμε την ανάγκη για εναρμόνιση αυτών των λειτουργιών, έτσι ώστε να έχουμε καλή σωματική και ψυχική υγεία. Η δουλειά με το σώμα, την κίνηση, τη φωνή, καθώς και η ενεργοποίηση του συναισθήματος μέσα από ασκήσεις κινητοποιούν τον θεραπευόμενο να δημιουργήσει. Έτσι επιτυγχάνεται ένα «συναισθηματικό ξεπάγωμα» που έχει ως αποτέλεσμα την ψυχολογική εκφόρτιση και τη συνειδητή χρησιμοποίηση των συναισθημάτων, αρχικά στο προστατευμένο πλαίσιο της θεραπευτικής ομάδας. (Ευδοκίμου & Παπαγεωργίου, 1999).
Η γνωριμία του Σώματός μας. Η εξοικείωση μαζί του, η αποδοχή του, η φροντίδα του, η διάθεση βελτίωσής του, η άντληση ικανοποίησης από αυτό, οδηγεί σε μία σειρά πρωτογενών και δευτερογενών οφελών.
α. Πρωτογενές όφελος
Η γνωριμία του σώματός μας και η απολαβή απολαύσεων από αυτό αποτελούν ισχυρή θωράκιση κατά των εξαρτητικών τάσεων. Ουδέποτε και κανείς δεν θα δεχόταν την καταστροφή ή έστω την απώλεια ενός φορέα συναισθηματικών και σωματικών ηδονών. Νομοτελειακά αναπτύσσονται οι έμφυτοι εκείνοι μηχανισμοί στήριξης και προστασίας του.
β. Δευτερογενή οφέλη
Η άμεση συνεργασία των προπονητών – γυμναστών με το υπόλοιπο θεραπευτικό προσωπικό μπορεί να οδηγήσει τα μέλη στην αποδοχή αξιών, όπως η σημασία της προσπάθειας και όχι του αποτελέσματος, η αξία της προσφοράς στο σύνολο, τα οφέλη της συνεργασίας, ο αυτοέλεγχος, ο προγραμματισμός και η οργάνωση. Η συνεργασία με τα μέλη ενός Προγράμματος στην κατεύθυνση της αναγνώρισης της σπουδαιότητας της βιολογικής τους επαναδραστηριοποίησης οδηγεί ταυτόχρονα με τις «ψυχοθεραπευτικές» διαδικασίες στην ψυχοβιολογική του απελευθέρωση.
Πίνακας 2: «Η αθλητική συμπεριφορά και η γνωριμία του σώματος» πρώην εξαρτημένων
| Ερωτήσεις | Πάρα πολύ | Πολύ | Μέτρια | Λίγο | Καθόλου |
| γ. Ομάδες Γνωριμίας του Σώματος | |||||
| Πόσο σε βοηθούν οι Ομάδες Γνωριμίας του Σώματος στην ανάπτυξη της μη «λεκτικής επικοινωνίας»; | 5
11% |
23
51% |
13
29% |
4
9% |
|
| Πόσο σε βοηθούν για σωματική και ψυχική χαλάρωση; | 10
22% |
23
51% |
7
16% |
5
11% |
|
| Πόσο σε βοηθούν στην αναγνώριση των κινητικών σου δυνατοτήτων; | 5
11% |
21
47% |
16
36% |
3
7% |
|
| Πόσο σε βοηθούν στη δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης μέσω των σωματικών επαφών; | 6
13% |
30
67% |
6
13% |
3
7% |
|
| Πόσο σε βοηθούν στην ανάπτυξη του ελέγχου του σώματός σου; | 6
13% |
22
49% |
16
36% |
1
2% |
|
| Σε ποιο βαθμό θεωρείς ότι είχες έλεγχο του σώματός σου κατά την χρήση; | 3
7% |
9
20% |
17
38% |
12
27% |
4
9% |
| Σε ποιο βαθμό θεωρείς ότι είχε τον έλεγχο του σώματός σου η ουσία; | 18
40% |
13
29% |
10
22% |
2
4% |
2
4% |
| Σε ποιο βαθμό η αίσθηση έλεγχου του σώματός σου ενισχύει την εμπιστοσύνη στον εαυτό σου; | 8
18% |
23
51% |
14
31% |
||
| Σε ποιο βαθμό πιστεύεις ότι θα σε βοηθήσουν οι Ομάδες Γνωριμίας τους Σώματος αυτές να εισπράξεις και πάλι ευχαρίστηση από το σώμα σου; | 8
18% |
20
44% |
15
33% |
2
4% |
|
| Σε ποιο βαθμό πιστεύεις ότι θα σε βοηθήσουν να κατανοήσεις την ψυχοβιολογική εκχώρηση του εαυτού σου στην ουσία; | 3
7% |
29
64% |
9
20% |
2
4% |
2
4% |
| Σε ποιο βαθμό πιστεύεις ότι θα σε βοηθήσουν οι ομάδες αυτές να επιτύχεις την ψυχοβιολογική απομάκρυνσή σου από τη χρήση; | 8
18% |
20
44% |
15
33% |
1
2% |
1
2% |
Η επαναγνωριμία του σώματος συνιστά, ακόμη, για τον χρήστη και μία αφετηρία εκ νέου απόκτησης της δυνατότητας πλήρους και φυσιολογικής σεξουαλικής ικανοποίησης,
Δεν είναι σπάνιες οι συγκρίσεις μεταξύ της ευχαρίστησης που επιδιώκεται κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής επαφής και της ικανοποίησης που αναζητά ένας εξαρτημένος στη σχέση του με μία εξαρτητική ουσία ή δραστηριότητα. Δεν είναι σπάνιες επίσης οι περιπτώσεις που ένας εξαρτημένος ισχυρίζεται ότι η εξάρτηση τού παρέχει μεγαλύτερη ευχαρίστηση από τις σεξουαλικές του δραστηριότητες. Η σχέση του με την εξάρτηση είναι λιγότερο απαιτητική σε ψυχικές και συναισθηματικές επενδύσεις σε σχέση με τον οργασμό (Bergeret, 1982). Ενώ οι ικανοποιητικές σεξουαλικές εμπειρίες εμπλουτίζουν τις φαντασιώσεις του ατόμου και ενισχύουν την αυταρέσκειά του, η επαναλαμβανόμενη κάλυψη των αναγκών του για ευχαρίστηση από μία μορφή εξάρτησης περιορίζουν τις φαντασιώσεις, τις σχέσεις και τον ναρκισσισμό του.
Βέβαια εξ αρχής τίθεται θέμα ορθότητας αυτού του ισχυρισμού, γιατί είναι δύσκολος ο ποσοτικός προσδιορισμός της ικανοποίησης, όταν τα στοιχεία που την καθορίζουν είναι ποιοτικά και η αξιοπιστία της μαρτυρίας του χρήστη είναι περιορισμένη εφ΄ όσον αυτός δεν μπορεί να είναι αντικειμενικός κριτής (Bergeret, 1982).
Η οργασμική ευχαρίστηση όμως είναι αποτέλεσμα της δυναμικής σύνθεσης πολλών και διαδοχικών συγκινήσεων. Προηγείται η ανάκληση φαντασιώσεων που ξεκινούν από προηγούμενες ικανοποιητικές εμπειρίες. Ακολουθεί η εντατικοποίηση αυτής της κατάστασης και η προσέλκυση του ερωτικού συντρόφου σε μία συναλλαγή φαντασιώσεων. Όταν η ένταση των φαντασιώσεων καθιστά αδύνατη την απορρόφηση αυτού του υλικού σε ψυχικό επίπεδο εκδηλώνεται η σωματική ενεργοποίηση. Τέλος εκδηλώνεται ο οργασμός με τη μορφή της ικανοποίησης του ναρκισσισμού, της ψυχικής και σωματικής χαλάρωσης.
Η αδυναμία του εξαρτημένου να φαντασιώνει κι επομένως να ενεργοποιεί φαντασιακές παραστάσεις και η ανικανότητα διαμόρφωσης σχέσεων που θα εξασφαλίσουν τη συμμετοχή του ερωτικού συντρόφου σε αυτό το παιχνίδι, φαίνεται να έχει αρνητική επίδραση στη σεξουαλική του ικανοποίηση.
Ταυτόχρονα η απώλεια της κατοχής του σώματός του, το οποίο κατατίθεται ως ενέχυρο στην ουσία που χρησιμοποιεί, εμποδίζει ή καταργεί τη σωματική ενεργοποίηση, αλλοιώνει τη ναρκισσιστική ικανοποίηση, εμποδίζει τη μυϊκή χαλάρωση.
Η ηδονή όμως που προέρχεται από την εξάρτηση δεν μπορεί να κατακτήσει την πρώτη θέση στις προτιμήσεις του ατόμου, απλώς αντικαθιστά μία ζητούμενη αλλά κατά τη γνώμη του ανέφικτη ευχαρίστηση. Η μείωση ή η απουσία της σεξουαλικής ικανοποίησης διευρύνει το έλλειμμα των συναισθηματικών τους απολαύσεων και τους ωθεί ακόμη περισσότερο στο να αποφεύγουν την έκθεση σε απογοητεύσεις (Bergeret, 1982).
Ιδιαίτερα ανακουφιστική επίδραση στα μέλη του προγράμματος είχαν οι δραστηριότητες «Σωματικής Έκφρασης». Η επαναγνωριμία με το σώμα τους και η απολαβή απολαύσεων από αυτό, φάνηκε να επηρεάζει ευεργετικά όλο τον ψυχισμό τους.
Η σωματική άσκηση και οι δραστηριότητες γνωριμίας του σώματος φαίνεται να έχουν θετικό, ουσιαστικό και πολύτιμο ρόλο στην προσπάθεια ενός ατόμου να απεξαρτηθεί από την χρήση μίας (ή περισσότερων) εθιστικής ουσίας.
Η ταυτόχρονη προσέγγιση της βιολογικής με την συναισθηματική διάσταση του προβλήματος των εξαρτήσεων προβάλλει ως αναγκαία και επιβεβλημένη.
Η συνδυασμένη εξέταση των προσπαθειών ενός χρήστη τόσο στις Ομάδες Συναισθηματικής όσο και στις Ομάδες Σωματικής Έκφρασης, βοηθά στην καλύτερη και πληρέστερη εκτίμηση της απεξαρτητικής πορείας του ατόμου.
Η σωματική άσκηση και οι δραστηριότητες γνωριμίας του σώματος πρέπει να πάψουν να αποτελούν επικουρικές δραστηριότητες απλής συμμετοχής ή εκτόνωσης και να αναχθούν σε πρωταγωνιστικές ενέργειες ισότιμου χαρακτήρα με τις υπόλοιπες «θεραπευτικές» ομάδες.
ΣΥΖΗΤΗΣΗ
Η εμπειρία που αντλείται από την τετραετή εφαρμογή του προγράμματος εκγύμνασης αποκαλύπτει ότι η πλειοψηφία των μελών εκφράζει μία επιφύλαξη για τις μεθόδους υλοποίησής του και χρειάζεται ένα χρονικό διάστημα προσαρμογής στις επιδιώξεις του.
Παρ΄ όλα αυτά οι προσπάθειές τους, τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και στο πλαίσιο συλλογικών ενεργειών για την επίτευξη των καθορισμένων στόχων είναι ικανοποιητική. Υπάρχει σαφής αύξηση της επιθυμίας συμμετοχής σε αθλητικές εκδηλώσεις, ελάττωση των αρνητικών αντιδράσεων σε ατυχή αποτελέσματα, εμφανής πρόθεση βελτίωσης των επιδόσεών τους. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων κάθε φάσεως του προγράμματος φαίνεται να ενεργεί θετικά στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησής τους ή στην απορρόφηση συναισθημάτων απογοήτευσης.
Το σύνολο αυτών των ψυχικών διεργασιών φαίνεται να οδηγεί στην απελευθέρωση των συναισθημάτων, ελέγχου των πιο δυσάρεστων ή αρνητικών από αυτά και στην ανάπτυξη μίας -έστω και σε συγκεκριμένη δραστηριότητα- κοινά αποδεκτής συμπεριφοράς. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν άλλωστε την κυρίαρχη προσφορά του αθλητικού μας προγράμματος.
Το υπόλοιπο θεραπευτικό προσωπικό μπορεί να οδηγήσει τα μέλη στην αποδοχή αξιών, όπως η σημασία της προσπάθειας και όχι του αποτελέσματος, η αξία της προσφοράς στο σύνολο, τα οφέλη της συνεργασίας, ο αυτοέλεγχος, ο προγραμματισμός και η οργάνωση. Η συνεργασία με τα μέλη ενός Προγράμματος στην κατεύθυνση της αναγνώρισης της σπουδαιότητας της βιολογικής τους επαναδραστηριοποίησης, οδηγεί ταυτόχρονα με τις «ψυχοθεραπευτικές» διαδικασίες στην ψυχοβιολογική του απελευθέρωση.
Τελικό αποτέλεσμα δεν θα είναι μόνο η απόκτηση αγωνιστικής πειθαρχίας, η διαμόρφωση αθλητικού ιδεώδους και η αποδοχή κανόνων κοινωνικής δράσης που ουδέποτε αναγνώριζε, αλλά και η επανεκτίμηση του σώματος τους συνοδευόμενη από τις απολαύσεις που αυτό μπορεί να προσφέρει. Αυτονόητα λοιπόν προβάλει η μεγάλη σημασία της ορθής εκπαίδευσης του εξαρτημένου σε θέματα σωματικής άσκησης, ομαδικής αθλητικής, και «γνωριμίας σώματος».
Ιδιαίτερα ανακουφιστική επίδραση στα μέλη του προγράμματος είχαν οι δραστηριότητες «Σωματικής Έκφρασης». Η επαναγνωριμία με το σώμα τους και η απολαβή απολαύσεων από αυτό, φάνηκε να επηρεάζει ευεργετικά όλο τον ψυχισμό τους, παρά το ότι τόσο σαν εξειδικευμένη μορφή σωματικής ενασχόλησης, όσο και σαν πρωτοπόρο θεραπευτικό αντικείμενο είναι περισσότερο δυσνόητες για τους χρήστες και λιγότερο επιθυμητές κατ΄ αρχήν. Λόγος που επιβάλλει μια «προπαρασκευαστική περίοδος», κατά την οποία εξηγούνται στα μέλη με σαφήνεια οι στόχοι της ομάδας και η αναγκαιότητα να περιληφθεί αυτή στο θεραπευτικό πλαίσιο.
Η εκτίμηση αυτή προκύπτει από την κοινή παρατήρηση όλων των υπευθύνων «θεραπευτικών» ομάδων, οι οποίοι διαπίστωσαν μία συνύπαρξη της βελτίωσης της αθλητικής συμπεριφοράς των μελών, με τη θετική παρουσία και λειτουργία τους στις αμιγείς «θεραπευτικές» ομάδες.
Κατά την κοινή εκτίμηση όλου του προσωπικού η έναρξη της εφαρμογής των ομάδων «γνωριμίας σώματος» σηματοδότησε:
τη μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης των μελών σε όλες τις «θεραπευτικές» ομάδες
την ενίσχυση των αισθημάτων ασφάλειας και εμπιστοσύνης
τη μεγέθυνση του ενδιαφέροντος για τη βελτίωση της σωματικής εικόνας
κυρίως όμως τη δυνατότητα να εκδηλωθούν μέσω της σωματικής έκφρασης επιθυμίες και συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν λεκτικά.
ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ
Η σωματική άσκηση και οι δραστηριότητες γνωριμίας του σώματος έχουν θετικό, ουσιαστικό και πολύτιμο ρόλο στην προσπάθεια ενός ατόμου να απεξαρτηθεί από την χρήση μίας (ή περισσότερων) εθιστικής ουσίας.
Η ταυτόχρονη προσέγγιση της βιολογικής με τη συναισθηματική διάσταση του προβλήματος των εξαρτήσεων είναι αναγκαία και επιβεβλημένη.
Η συνδυασμένη εξέταση των προσπαθειών ενός χρήστη τόσο στις Ομάδες Συναισθηματικής όσο και στις Ομάδες Σωματικής Έκφρασης, βοηθά στην καλύτερη και πληρέστερη εκτίμηση της απεξαρτητικής πορείας του ατόμου.
Η σωματική άσκηση και οι δραστηριότητες γνωριμίας του σώματος πρέπει να πάψουν να αποτελούν επικουρικές δραστηριότητες απλής συμμετοχής ή εκτόνωσης και να αναχθούν σε πρωταγωνιστικές ενέργειες ισότιμου χαρακτήρα με τις υπόλοιπες «θεραπευτικές» ομάδες.
*Εναλλακτικό Θεραπευτικό πρόγραμμα «ΑΡΓΩ» – Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Φρανσουά Καντερέ, Πιερ Λαγκιγιομί, Ζινέτ Μπερτό, Ζαν Μαρί Μπρομ «Αθλητισμός, κουλτούρα και καταπίεση»
Εκδόσεις «Ουτοπία», 1982 ΑΘΗΝΑ
Πάβελ Στεποβόι, «ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ: Πολιτική και ιδεολογία»
Εκδόσεις: Σύγχρονη Εποχή, 1984 ΑΘΗΝΑ
Jean Bergeret «Τοξικοεξάρτηση και Προσωπικότητα»
«Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα 1982
Παναγιώτης Γεωργάκας «ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ» Η έκφραση μίας κοινωνικής, οικογενειακής και ατομικής δυσλειτουργίας Εκδόσεις ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, Θεσσαλονίκη 2001
Michel Foucault, Histoire de la sexualite, t. I. Gallimard 1984.
Bernard M, Le corps, Jean – Rierre Delarge – Editionw Universitairew 1976, 7-14.
Π. Γεωργάκας, Ο. Σχόλλ, Μ. Χαραλαμπίδου, Θ. Χατζούδη «Το άγχος στον Ανταγωνιστικό Αθλητισμό»
Δημοσίευση: Γαληνός Τόμος 34, Τεύχος 4ο – 1993
Π. Γεωργάκας, Θ. Χατζούδη, Μ. Μαχαιρίδου, Ε. Κοκκινίδης.
«Το άγχος στον Ανταγωνιστικό Αθλητισμό» – Διάκριση κατά: Φύλο, Ηλικία, Άθλημα και Ιδιότητα.
2ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού.
Ράνια – Ευδοκίμου – Παπαγεωργίου Δραματοθεραπεία – Μουσικοθεραπεία (Η επέμβαση της τάχνης στην ψυχοθεραπεία)
Ελληνικά γράμματα, Αθήνα 1999
Π. Γεωργάκας, Θ. Χαριτοπούλου, Ι. Αναστασιάδης, Θ. Χατζούδη.
«Η φυσική αγωγή και ο αθλητισμός ενταγμένα στο πλαίσιο της υποστηρικτικής θεραπείας Τοξικοεξαρτημένων».
Τμήμα Αποκατάστασης Εξαρτημένων Ατόμων Ψ.Ν.Θ.
1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Μελέτης Τοξικομανιογόνων Ουσιών. 27 – 29/5/1993 Θεσσαλονίκη
Καράβατος Αθανάσιος ΕΠΙΚΑΙΡΑ και ΑΝΕΠΙΚΑΙΡΑ ΣΧΟΛΙΑ – Περί σώματος -Περιοδικό «ΣΤΙΓΜΑ», Τεύχος 6ο
