ΜΑΡΙΝΑ ΠΑΠΑΔΗ, Ph.D
DOI: https://doi.org/10.57160/NPDT8607
Περίληψη
Η σχολική αποτυχία συσχετίζεται με τη χρήση τοξικών ουσιών με αποτέλεσμα την πρόωρη διακοπή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για τους χρήστες τοξικών ουσιών, σύμφωνα με στοιχεία που κατέθεσαν μέλη των θεραπευτικών προγραμμάτων της Μονάδας Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ.
Η σχολική επανασύνδεση αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα για τη φάση της κοινωνικής επανένταξης και την πρόληψη της υποτροπής στη διάρκεια της θεραπείας απεξάρτησης.
Εισαγωγή
Η θεραπεία απεξάρτησης μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά βάζοντας στο επίκεντρο μιας σταθερής, πολύπλευρης και ενιαίας διαδικασίας τον άνθρωπο που κάνει χρήση τοξικών ουσιών και τη δυσλειτουργία που εκφράζει στην ανάγκη του να δώσει ένα προσωπικό νόημα στην ζωή του.
Πρόκειται για μια διαδικασία μετάβασης η οποία δεν εξαντλείται στην ομαλοποίηση της συμπεριφοράς του και ισοδυναμεί με μια διαρκή δημιουργία όρων ανασυγκρότησης της προσωπικότητας, διαμόρφωσης νέας ταυτότητας, ανάπτυξης νέων ενδιαφερόντων, νέων δραστηριοτήτων (Μάτσα, 2001). Μια διαδικασία επανασύνδεσης με την κοινωνική πραγματικότητα της ζωής του.
Έκφραση αυτής της επανασύνδεσης αποτελεί για πολλούς θεραπευόμενους και θεραπευόμενες η παρακολούθηση των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του Σχολείου γεγονός που αναγνωρίζεται από τα θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης ως ένας σημαντικός παράγοντας πρόληψης της υποτροπής και τα δεσμεύει να ενσωματώσουν στην θεραπευτική τους πρακτική και φιλοσοφία την εκπαιδευτική υποστήριξη μέσω ενός οργανωμένου πλαισίου το οποίο παρέχει σχολικά μαθήματα αλλά και υπηρεσίες συμβουλευτικής και σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού.
Παράλληλα το φαινόμενο της Σχολικής Αποτυχίας (Parrenoud, 1984) και σχολικής διακοπής φαίνεται να απασχολεί τα τελευταία χρόνια τόσο την Ελληνική κοινωνική πραγματικότητα αλλά και πολλές χώρες στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ καθώς πλήττει ευπαθείς κοινωνικά ομάδες, ομάδες χαρακτηριζόμενες από διαφορετικές συμπεριφορές, εκπαιδευτικές ανάγκες,
ομάδες κοινωνικά αποκλεισμένες (Κουτρουβίδη, 2007).
Επίσης το γεγονός της έναρξης της χρήσης τοποθετείται χρονικά στην αρχή της εφηβείας φαίνεται να συνδέεται και να αλληλεπιδρά με τη χαμηλή επίδοση του έφηβου μαθητή, τη διακοπή του σχολείου και την αποτυχία. Ερευνητικά δεδομένα και μελέτες στην διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία το επιβεβαιώνουν (Mench and Kandel,1988, Ekstom κ.α, 1986, Eliot and Voss,1974, EKTΠΝ, 1999, ΚΕΘΕΑ1998, Παπανδρέου, 2003) και υπογραμμίζουν ότι η σχέση των δύο φαινομένων δεν είναι αυστηρά αιτιακή, περισσότερο τροφοδοτούν το ένα το άλλο μέχρι ο χρήστης και η οικογένειά του να αναζητήσουν βοήθεια σε ένα πρόγραμμα απεξάρτησης (Κουτρουβίδης, 2007).
ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΗΝ ΜΟΝΑΔΑ ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ 18 ΑΝΩ
Στη Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ, λειτουργεί πλαίσιο σχολικής εκπαίδευσης από το 2001 σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας. Από το Σεπτέμβριο του 2010 έχει αποκτήσει νέο θεσμικό πλαίσιο της κατ’ οίκον διδασκαλίας σύμφωνα με το νόμο 3879-21-9-2010 το οποίο επιτρέπει τη συμμετοχή των θεραπευομένων σε σχολικά τμήματα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και στις αντίστοιχες εξετάσεις ως κατ’ οίκον διδαχθέντες. Παράλληλα λειτουργούν τμήμα εκμάθησης ξένης γλώσσας και τμήματα Η/Υ με στόχο την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους για την απόκτηση του ECDL ενώ συμμετέχουν σε συνεδρίες συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού.
Από τα στοιχεία που αναφέρονται στην τελευταία πενταετία (2006-2010) το σχολείο στο 18 ΑΝΩ δέχθηκε τα αιτήματα 366 ατόμων, εκ των οποίων τα 276 άτομα ήταν άνδρες (75%) και τα 90 άτομα γυναίκες (25%) ενώ η κατανομή των αιτημάτων τους παρουσιάζεται ως εξής:
- 14 άτομα με αίτημα για Πανελλαδικές εξετάσεις (4%)
- 170 άτομα με αίτημα για το Απολυτήριο Λυκείου (46%)
- 49 άτομα με αίτημα για το Απολυτήριο Γυμνασίου (13%)
- 66 άτομα με αίτημα για ξένη γλώσσα (18%)
- 92 άτομα με αίτημα για τους Η/Υ (25%).
Το προφίλ των θεραπευομένων που προσέρχονται στο σχολείο
Από τα στοιχεία που αναφέρονται στα τελευταία 2 έτη (2009-2010) παρατηρούμε ότι η ηλικιακή ομάδα που κυριαρχεί στο δείγμα αυτό αφορά την δεκαετία 20 – 30 ετών (ποσοστό 76%). Πρόκειται δηλαδή για ενήλικους χρήστες ουσιών και όχι έφηβους. Είναι στην πλειοψηφία τους άνεργοι σε ποσοστό 64,2%, άγαμοι (ποσοστό 82,7%), χωρίς παιδιά (79%) ενώ ζουν μόνοι τους (21%) ή σε ξενώνες του προγράμματος (32,1%). Είναι εξαρτημένοι χρήστες ηρωίνης (84,6%) με χρονικό διάστημα παραμονής στην χρήση που κυμαίνεται από 11 – 15 έτη (42%). Η έναρξης της χρήσης τοποθετείται στις ηλικίες 11 – 15 ετών σε ποσοστό (66,1%). Στην πλειοψηφία τους (48,1%) είναι η πρώτη φορά που συμμετέχουν σε θεραπευτικό πρόγραμμα του 18 ΑΝΩ, παρακολουθούν την φάση της Κοινωνικής Επανένταξης (60,5%) ή βρίσκονται στην ολοκλήρωσή της (17,3%). Δεν αντιμετωπίζουν σοβαρά και μακροχρόνια προβλήματα υγείας (50,6%), δεν έχουν παραβατική συμπεριφορά (50,6%) και δεν εκκρεμούν δικαστικές αποφάσεις εις βάρος τους (57,4%).
Το εκπαιδευτικό ιστορικό
Οι θεραπευόμενοι που παρακολουθούν το σχολείο έχουν ξεκινήσει τη σχολική εκπαίδευση στην Ελλάδα (93,8%) και ένα μικρό ποσοστό (1,2%) είναι μετανάστες ή παιδιά μεταναστών. Έχουν διακόψει τη σχολική τους εκπαίδευση στην πλειοψηφία τους κατά τη διάρκεια της Α’ Λυκείου (24,1%) και την επαναπροσεγγίζουν κατά μέσο όρο μετά από 14,5 χρόνια (42,6%). Όπως γίνεται κατανοητό οι περισσότεροι έχουν ολοκληρώσει το γυμνάσιο (45,5%) ενώ εμφανίζεται και ένας μικρός αριθμός που έχει ολοκληρώσει μόνο το δημοτικό (13%). Είναι σημαντικό να καταγραφεί εδώ ότι η πλειοψηφία των γονέων (33,1%) που προσέγγισαν το 2008 το πρόγραμμα οικογένειας του 18 ΑΝΩ είχαν ολοκληρώσει το δημοτικό σχολείο.
Ο τρόπος που η οικογένεια διαχειρίζεται το σοβαρό ζήτημα της εκπαίδευσης αντανακλά και τα δυναμικά των σχέσεων των μελών της καθώς οι απαιτήσεις τους για υψηλές επιδόσεις συνυπάρχουν με την απουσία δεξιοτήτων για την εκπλήρωση των ρόλων και την ανεπάρκεια των γονεϊκών προτύπων (Σκοδρογιάννη 2009, Παπαδή 2008).
Ως αιτία διακοπής του σχολείου αναφέρεται με μεγαλύτερη συχνότητα η χρήση ουσιών (38,3) ενώ ακολουθούν η ανάγκη για εργασία και η έλλειψη ενδιαφέροντος (6,2%) για το σχολείο. Βασικό κίνητρο για την επανασύνδεσή τους με την σχολική εκπαίδευση ενώ είναι σε θεραπεία αποτελεί η ανάγκη για επαγγελματική εξέλιξη (38,9%), ενώ ως βασική δυσκολία που μπορεί να επιδράσει στην σχολική τους επίδοση αναφέρουν κυρίως τη διδασκαλία της γλώσσας (13%).
Αυτή η δυσκολία έχει ίσως μια ιδιαίτερη σημασία και για τη θεραπευτική τους πορεία καθώς η γλώσσα έχει δυο βασικές λειτουργίες: αυτήν που αναπαριστά τον κόσμο και αυτήν που δίνει νόημα στον κόσμο (Αλεξανδρίδης, 2011). Ο εξαρτημένος έχει ένα λόγο ο οποίος μπορούσε να εκφρασθεί κυρίως μέσα από την πράξη και το σώμα και τώρα πρέπει να γίνει λέξεις που θα αποκτήσουν νόημα και θα είναι οικείες για τον ίδιο.
Το αίτημα για την σχολική – εκπαιδευτική επανασύνδεση.
Μπορώ να κολυμπήσω όπως οι άλλοι, μόνο που έχω καλύτερη μνήμη από εκείνους. Δεν έχω ξεχάσει την προηγούμενη ανικανότητά μου να κολυμπώ.
Κάφκα, Παραβολές και Παράδοξα.
Το αίτημα του θεραπευόμενου για την ένταξή του στο σχολείο του 18 ΑΝΩ συνοδεύεται στην αφήγησή του σε μας από μια βαθύτερη γνώση και επιθυμία να τα καταφέρει αυτήν τη φορά στη ζωή του και να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του. Ταυτόχρονα όμως η επιθυμία αυτή συνοδεύεται από μια προηγούμενη, τραυματική ανάμνηση της προσωπικής του πορείας στο σχολείο. Το σχολείο τον έχει απορρίψει και εκείνος ανταποκρίθηκε με απόρριψη επίσης.
Κατά τη διάρκεια της εφηβείας στην οποία τραυματισμοί της παιδικής ηλικίας συνήθως αναζωπυρώνονται σε συνδυασμό με την αδυναμία του σχολείου να λειτουργήσει ως παράγοντας κοινωνικοποίησης επιδεινώνουν την εξέλιξή του και τη σχολική του πορεία, τον στιγματίζουν καθώς μέσα από την χρήση ουσιών αναζητά την δική του ψυχική ισορροπία και οδηγείται τις περισσότερες περιπτώσεις σε διακοπή της εκπαίδευσής του.
Η στιγμή που θα καταθέσει το αίτημα της επανασύνδεσης είναι πάντα προσωπική, μέσα από την αξιολόγηση του στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία και αποκτά ένα ιδιαίτερο και προσωπικό νόημα που βοηθά τον εξαρτημένο να επανενταχθεί.
Το σχολείο του 18 ΑΝΩ δίνει μια δεύτερη ευκαιρία σε αυτό το αίτημα τόσο στο εκπαιδευτικό επίπεδο καθώς οι θεραπευόμενοι ολοκληρώνουν με επιτυχία και την εκπαίδευσή τους όσο και στο ψυχικό υποστηρίζοντας το πρωταρχικό αίτημα της θεραπείας.
Μέσα από την επαφή του με το πλαίσιο του σχολείου βιώνει με περισσότερη ασφάλεια τις αδυναμίες, τα κενά που άφησε πίσω της η μεγάλη απουσία από την εκπαίδευση. Συμμετέχει ξανά σε μια ομάδα ανθρώπων τους συμμαθητές του με τους οποίους αποκτά ένα νέο κοινό σημείο που ξεπερνά το κοινό παρελθόν στις ουσίες και αφορά το κοινό παρόν στην γνώση, στην προσπάθεια για μελέτη, στην κούραση από την έλλειψη χρόνου για την αναζήτηση εργασίας.
Επικοινωνεί ξανά με καθηγητές, τους επιτρέπει να του διδάξουν μαθαίνοντας του να αξιολογεί και εκείνος την πορεία του μέσα από τις επιδόσεις του στα μαθήματα. Τον βοηθούν μέσα από το ρόλο τους να διαπραγματευθεί τις σχέσεις εξουσίας περισσότερο λειτουργικά για τον ίδιο. Ωστόσο και για τους ίδιους τους καθηγητές αυτή η διδασκαλία αναγνωρίζεται ως μια ιδιαίτερη συναισθηματική και εκπαιδευτική εμπειρία. Μία εμπειρία που θα αναζωπυρώσει αναμνήσεις και βιώματα και στους ίδιους μέσα από την επαγγελματική τους πορεία όσο και την προσωπική – μαθητική.
Έτσι δάσκαλος και μαθητής έχοντας ο καθένας την δική του ιστορία, τον δικό του τρόπο δράση, σκέψης, μάθησης, τις δικές του ανάγκες και ιδιαιτερότητες συναντιούνται ξανά στην τάξη.
Η σχολική τάξη στο θεραπευτικό πλαίσιο είναι ένα πεδίο δυναμικών στο οποίο συνυπάρχουν συνειδητές και ασυνείδητες πλευρές στην σχέση των μελών της. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να συμβολίζει τον πατέρα που έχει την ισχύ να επιβάλλει το Νόμο αλλά και την παντοδύναμη μητέρα που μπορεί να δώσει ή να αρνηθεί την τροφή – γνώση. Για όλους αυτούς τους λόγους είναι σημαντικό ο εκπαιδευτικός να επικοινωνεί αυτή την εμπειρία με την θεραπευτική ομάδα που υποστηρίζει το πλαίσιο λειτουργίας του σχολείου μέσα σε ένα πρόγραμμα απεξάρτησης. Στην Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ οι εκπαιδευτικοί έρχονται εφόσον και οι ίδιοι το θέλουν να εργασθούν, εκπαιδεύονται από την θεραπευτική ομάδα και έχουν τακτικές συναντήσεις μαζί της.
Η θεραπευτική ομάδα επεξεργάζεται το αίτημα του θεραπευόμενου για την εκπαίδευσή του όχι μόνο στο επίπεδο της αξιολόγησης των γνωστικών ικανοτήτων και λειτουργιών. Προσπαθεί να αναδείξει την επιθυμία πάνω στην οποία στηρίζεται η διαδικασία της μάθησης υποστηρίζοντας παράλληλα τόσο τις βασικές αρχές λειτουργίας του θεραπευτικού πλαισίου όσο και τα όρια, τους κανονισμούς που οφείλουν να υπάρχουν σε ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο.
Συμπεράσματα
Ένας μεγάλος κίνδυνος για την θεραπευτική ομάδα σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι να επιτρέψει στα μέλη της να λειτουργήσουν εκείνα παντοδύναμα και ναρκισσιστικά ενισχύοντας την ανάγκη του θεραπευόμενου- μαθητή για ένα γρήγορο χωρίς κόπο και προσπάθεια αίσιο τέλος.
Να μην τους υποσχεθούν την επιτυχία των εξετάσεων αλλά να αντέξουν για να διαπραγματευθούν μαζί του τις ελλείψεις και τις αδυναμίες του ακόμη και την διάθεσή του να εγκαταλείψει την προσπάθειά του είναι ο βασικός της στόχος και σκοπός. Η θεραπευτική ομάδα του σχολείου συγκρατεί τα αρνητικά συναισθήματα (Winnicott) για να κάνει δυνατή την επεξεργασία τους, υποστηρίζει και βοηθά τον θεραπευόμενο – μαθητή να γίνει υποκείμενο της επιθυμίας του για την γνώση και την μάθηση καθώς συνειδητά και ασυνείδητα φτιάνει κάτι πολύ δικό του από όλα όσο διδάσκεται.
Έτσι το σχολικό πλαίσιο συναντάται και λειτουργεί υποστηρικτικά στο θεραπευτικό το οποίο έχει βασικό στόχο μέσα από το ρόλο του διαμεσολαβητή, τη μετάβαση του ατόμου που εξαρτήθηκε από τις ουσίες στην απεξάρτησή (Μάτσα 2001).
Κλινική Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια, Επιστημονικά Υπεύθυνη του Σχολείου της Μονάδας Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής.
Στοιχεία επικοινωνίας: marpapadi@yahoo.gr
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βασλαματζής, Γ., (2005). Θεωρία και Πρακτική στη δημιουργία ενός ψυχοδυναμικού πλαισίου για οριακούς ασθενείς . Στο Ο Οριακός ασθενής-Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία σε κλινικό πλαίσιο. Αθήνα : Καστανιώτης.
Παπανδρέου, Π., Τουλούμη, Γ., Πουλόπουλος, Χ., (2003). Εγκατάλειψη του σχολείου, χρήση ουσιών και παραβατικότητα. Εξαρτήσεις , τεύχος 4, 25-42
Κουτρουβίδης, Π., Κούτρας, Β., (2007). Σχολική πορεία εφήβων χρηστών ναρκωτικών ουσιών. Σχολική προσαρμογή, σχολική αποτυχία, εκπαιδευτική επανένταξη. Εξαρτήσεις , τεύχος 12, 43-62.
Μάτσα, Κ.(2001). Ψάξαμε ανθρώπους και βρήκαμε σκιές: Το αίνιγμα της τοξικομανίας. Αθήνα: Άγρα.
Δημόπουλος, Β., (2010). Η θεωρία και η κλινική του ναρκισσισμού. Αθήνα: Μετά.
Adam Phillips, (2010). Το θηρίο στο παιδικό δωμάτιο. Αθήνα: Οκτώ.
Αλεξανδρίδης, Α., (2011). Φύση και Λόγος στην Ψυχανάλυση. Αθήνα: Ίκαρος.
Green, A., (2011). Η διαισθητική γνώση του αρνητικού στο παιχνίδι και πραγματικότητα. Στο: Η έννοια του αρνητικού στην Ψυχανάλυση. Αθήνα: Nήσος.
Παπαδή, Μ.,(2008). Η οικογένεια του εξαρτημένου. Συμβίωση ή υποστήριξη; O ρόλος της στην έκβαση της θεραπείας του εξαρτημένου. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας.
Σκοδρογιάννη, Κ., (2009). Η χρήση ουσιών στην εφηβεία, η διακοπή από το σχολείο και η επανασύνδεση με την εκπαίδευση: Πως βιώνουν οι ίδιοι οι έφηβοι αυτή την μετάβαση συμμετέχοντας σε ένα θεραπευτικό πρόγραμμα. Στο: Η οικογένεια και το Σχολείο. ΣΕΚΕ: Αppleprint.
Mench, B.S., Kandel, D.B., (1998). Dropping out of High School and Drug Involvement. Sociology of Education, 61, 95-113.
