Η χρήση αλκοόλ στη χώρα με την υψηλότερη κατά κεφαλή κατανάλωση μπύρας: την Τσεχική Δημοκρατία

Η χρήση αλκοόλ στη χώρα με την υψηλότερη κατά κεφαλή κατανάλωση μπύρας: την Τσεχική Δημοκρατία [1]

LUDĚK KUBIČKA

Μετάφραση στα ελληνικά Τζίνη Χριστοφίλη

Η Τσεχική Δημοκρατία είναι το μεγαλύτερο από τα δύο κεντροευρωπαϊκά κράτη που δημιουργήθηκαν μετά τη διάλυση της Τσεχοσλοβακίας το 1993. Η Τσεχοσλοβακία ήταν φιλελεύθερη δημοκρατία από το 1918 έως το 1938. Ιδρύθηκε το 1918 ως ανεξάρτητο κράτος από τα ερείπια μετά την κατάρρευση της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. Ένα μεσαιωνικό βασίλειο, που περιλαμβάνει τις ιστορικές περιοχές της Βοημίας και της Μοραβίας και αποτελεί τον πρόγονο της σύγχρονης Τσεχικής Δημοκρατίας. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Χίτλερ είχε καταλάβει την Τσεχοσλοβακία και από το 1948 μέχρι το 1989 αποτελούσε μέρος του απολυταρχικού συστήματος της Σοβιετικής Ένωσης. Η Τσεχική Δημοκρατία εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004. Σήμερα το 90% του συνολικού πληθυσμού της χώρας (10,2 εκατομμύρια άτομα) είναι Τσέχοι, ενώ οι Σλοβάκοι αποτελούν τη μεγαλύτερη μειονότητα του κράτους.

ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΠΑΡΟΝ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΑΛΚΟΟΛ ΣΤΗΝ ΤΣΕΧΙΑ

Η μπύρα είναι το κύριο οινοπνευματώδες ποτό που καταναλώνεται στην Τσεχία από την αρχή της γνωστής ιστορίας της χώρας, η πρώτη γραπτή αναφορά προέρχεται από τον 10ο αιώνα π.Χ. Από τότε που ξεκίνησαν να τηρούνται στατιστικά στοιχεία η μπύρα αποτελεί το 50% της συνολικής κατανάλωσης αλκοόλ, κάποιες χρονιές ακόμη περισσότερο. Κρασί άρχισε να παράγεται στη χώρα κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων του Μεσαίωνα, ενώ η παραγωγή αποσταγμένων ποτών έχει επίσης μακροχρόνια παράδοση.

Η σημασία της κατανάλωσης μπύρας στη σύγχρονη τσεχική κοινωνία απεικονίζεται, σαφώς, σε ένα πρόσφατο τυχαίο γεγονός, ένα συνέδριο που οργανώθηκε το 1994 από το ίδρυμα Τσεχικής λογοτεχνίας της Ακαδημίας των Επιστημών της Τσεχίας με τίτλο «Οι παμπ και η μπύρα στην τσεχική κοινωνία». Ένας σημαντικός Τσέχος θεωρητικός σε θέματα πολιτισμού, ο Vladimir Borecký, ανέφερε κατά τη διάρκεια της παρουσίασής του: «Χωρίς μπύρα ζούμε επιφανειακά, και χάνουμε την ευκαιρία να ενσωματώσουμε την πολιτιστική κληρονομιά μας και τα ερεθίσματα για ανάπτυξη» [1, σελ. 214]. Μόνο ένας από τους ομιλητές μίλησε υπέρ της αποχής, υπενθυμίζοντας στο ακροατήριο ότι ο ιδρυτής και πρώτος Πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας, ο φιλόσοφος T. G. Masaryk, ήταν φανατικός της εγκράτειας. Ένα πιο πρόσφατο περιστατικό συνέβη το 2004 κατά την υλοποίηση του ερευνητικού προγράμματος η «Ίδρυση του κρατικού οικοδομήματος στην κοινωνία της Τσεχίας» από το Ίδρυμα Κοινωνιολογίας της Ακαδημίας [2, 3]. Από περισσότερους από 1000 ανθρώπους, που έδωσαν συνέντευξη κατά τη διάρκεια του προγράμματος, το 76% θεωρούσε ότι οι παμπ αποτελούν σημαντικό μέρος του πολιτισμού και της παράδοσης των Τσέχων. Στην ανάλυση των αποτελεσμάτων του προγράμματος, Vinopal [2] εξηγεί ότι βάσει των τακτικών επισκεπτών της παμπ «ο ιδιοκτήτης βιώνει ένα συναίσθημα ότι η ζωή έχει εσωτερική τάξη, ότι υπάρχει κάτι σταθερό…» επίσης όμως παρατηρεί ότι ο ρόλος της παμπ μειώνεται. Παρόλο που το 93% των συνεντευχθέντων θεωρεί ότι η μπύρα είναι το «το εθνικό ποτό των Τσέχων», το 67% αισθάνεται ντροπή για τον όγκο κατανάλωσης μπύρας από τους Τσέχους [3].

ΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΧΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΛΚΟΟΛ ΚΑΙ ΣΧΕΤΙΚΗ ΖΗΜΙΑ 

Με κατά κεφαλήν κατανάλωση μπύρας 161,7 λίτρα το 2003 [4], η χώρα ήταν ασυζητητί παγκόσμιος πρωτοπόρος. Από το 1992, η κατά κεφαλήν κατανάλωση μπύρας των Τσέχων συστηματικά ξεπερνάει τα 150 λίτρα. Τα 10,2 λίτρα κατά κεφαλή κατανάλωσης αλκοόλ για το 2003, περίπου μισό από τα οποία είναι μπύρα, που παρουσιάζονται από την τσεχική στατιστική υπηρεσία [4] είναι χαμηλότερη από τα 11,0 λίτρα στοιχεία που δόθηκαν από το World Drink Trends το 2005 [5] και από τα 13,7 λίτρα που αναφέρει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) [6]. Αυτή η ασυμφωνία μπορεί εύκολα να εξηγηθεί από τους διαφορετικούς ορισμούς για την περιεκτικότητα της μπύρας και του κρασιού σε αλκοόλ. Για το 2003, η στατιστική υπηρεσία της Τσεχίας εκτίμησε ανά όγκο την περιεκτικότητα σε αλκοόλ, 3,1% για την μπύρα, 11% για το κρασί και 40% για τα αποσταγμένα ποτά (προσωπική επικοινωνία, με στέλεχος από την τσεχική στατιστική υπηρεσία, Ζ. Kobes, 2 Μαρτίου 2006). Σε λίτρα καθαρού αλκοόλ η κατά κεφαλήν κατανάλωση του 2003 είναι, συνεπώς, 5,0 (μπύρα), 1,8 (κρασί) και 3,4 (αποσταγμένα ποτά). Με αυτή την κατανάλωση, ο πιο κοντινός γείτονας της Τσεχίας στην Ευρώπη ήταν η Ιρλανδία.

Εξετάζοντας τις χρονο-σειρές (time-series) για την κατά κεφαλήν κατανάλωση αλκοόλ από τις επίσημες στατιστικές επετηρίδες [7], φαίνεται να υπάρχει μια τιμή περίπου 4 λίτρων το 1949 και στη συνέχεια μια διαρκώς αυξανόμενη τάση (με μικρές μειώσεις κάποιες χρονιές) για το διάστημα 1949-84, καταλήγοντας να υπερβαίνει τα 9 λίτρα στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Το διάστημα 1986-89 εμφανίζεται μείωση στην κατανάλωση (στα 8,0 λίτρα το 1987). Αυτή η μείωση συνέπεσε χρονικά με μια αδύνατη προσπάθεια από το καθεστώς να μιμηθεί την εκστρατεία κατά του αλκοόλ του Gorbachev [8-10]. Θα υποθέταμε ότι οι κομμουνιστικές κυβερνήσεις της χώρας σκέφτηκαν ότι μια μέτρια εκστρατεία κατά του αλκοόλ θα ήταν σε πολιτικό επίπεδο λιγότερο επικίνδυνη από ό,τι εάν μιμούνταν την κίνηση του Gorbachev για glasnost (ειλικρίνεια). Μετά την πτώση του ολοκληρωτικού καθεστώτος το Νοέμβριο του 1989 η κατά κεφαλήν κατανάλωση εμφανίζει σταθερά αυξητική πορεία, κατά 0,7 lt το 1990 και με πιο αργό ρυθμό τα επόμενα έτη. Οι λόγοι για την αύξηση της κατανάλωσης αλκοόλ μετά την επανεγκατάσταση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και της οικονομίας της αγοράς από το 1990 βρίσκονται: στην κατάργηση του πολιτικού ελέγχου της κατανάλωσης αλκοόλ, στην εύκολη οικονομική (και διανεμητική) διαθεσιμότητα αλκοολούχων ποτών και στην εξάπλωση της νοοτροπίας «όλα επιτρέπονται» στην τσεχική κοινωνία μετά την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος, κάτι που φαίνεται μεταξύ άλλων και από την αυξανόμενη μικρο-εγκληματικότητα (βλέπε [8,9]).

Στην τελευταία εθνική έρευνα σχετικά με τις συνήθειες κατανάλωσης αλκοόλ του ενήλικου πληθυσμού της Τσεχίας (ηλικίες 18-64 ετών) [11], ποσοστό 22,6% των ανδρών ανάφερε μέση καθημερινή κατανάλωση > 40 γρ αιθανόλης και το 10,6% των γυναικών μέση καθημερινή κατανάλωση αλκοόλ > 20 γρ. Το 26,1% των ανδρών και 8,0% των γυναικών ανέφερε κατανάλωση > 75 γρ αλκοόλ σε μια μεμονωμένη περίσταση το μήνα, ή συχνότερα. Τουλάχιστον ένας από τους δύο προαναφερθέντες επικίνδυνους τρόπους συμπεριφοράς χρήσης αλκοόλ ανέφερε το 33,4% των ανδρών και το 14,1% των γυναικών. Ποσοστό 18,9% των ανδρών και 2,1% των γυναικών ανέφερε καθημερινή κατανάλωση μπύρας. Η μέση κατανάλωση μπύρας ανά περίπτωση ήταν 1,5 lt. (για τους άνδρες) και 0,7 lt. (για τις γυναίκες). Βεβαίως, θα πρέπει να συνυπολογιστεί και ένα ποσοστό μικρότερων αναφορών από τις πραγματικές, όπως συνήθως στις μελέτες. Η Έκθεση του 2003 [12] της Ευρωπαϊκής Έρευνας στα Σχολεία για το αλκοόλ και τα ναρκωτικά (ESPAD) αναφορικά με τη χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών μεταξύ παιδιών 16 ετών σε 35 ευρωπαϊκές χώρες παρουσίασε ότι τα αγόρια και τα κορίτσια στην Τσεχία συγκαταλέγονται μεταξύ των 5-10 πιο υψηλά κατατασσόμενων χωρών σε διάφορους τομείς, που σχετίζονται με τη χρήση αλκοόλ. Επίσης, φαίνεται να είναι η πρώτη χώρα όσον αφορά την εμπειρία χρήσης κάποιας παράνομης ουσίας κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής.

Οι σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις από τη χρήση αλκοόλ στην υγεία του πληθυσμού της Τσεχίας παρουσιάζεται στον Πίνακα 4 WHO/Europe [13]. Όπου εμφανίζονται οι θάνατοι και τα έτη ζωής υπολογιζόμενα σε συνάρτηση με την επιβάρυνση από την ασθένεια (DALY) από τις 10 κυριότερες αιτίες στις ευρωπαϊκές χώρες για το 2002. Οι ισχαιμικές καρδιακές παθήσεις, τα εγκεφαλοαγγειακά νοσήματα, ο ορθοκολικός καρκίνος (ή καρκίνος του παχέoς εντέρου), η κίρρωση του ήπατος, οι πτώσεις και οι αυτοπροκαλούμενοι τραυματισμοί ήταν μεταξύ των 10 κύριων αιτιών θανάτου στη Δημοκρατία της Τσεχίας. Οι διαταραχές που σχετίζονται με τη χρήση αλκοόλ ήταν η τέταρτη κύρια αιτία DALY στη χώρα. Ο SDR (προτυπωμένος δείκτης θνησιμότητας) για τον ορθοκολικό καρκίνο το 2003 ήταν 36,5 στη Δημοκρατία της Τσεχίας, ποσοστό στην Ευρώπη που ξεπερνά μονάχα η Ουγγαρία 38,2 [6]. Ο μέσος SDR στην Ευρώπη το 2002 ήταν 19,8. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ένας αδύναμος αλλά, θεωρητικά, αιτιακός συσχετισμός ανάμεσα στη σοβαρή κατανάλωση μπύραw και τον ορθοκολικό καρκίνο [14.15].

Οι συγγραφείς της έρευνας του 2002, στην αναφορά τους για τους τρόπους κατανάλωσης αλκοόλ των Τσέχων [11] κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τα επιβλαβή αποτελέσματα ξεπερνούσαν τους ενδεχόμενους προστατευτικούς για την καρδιά παράγοντες και για τα δύο φύλα. Παρόλα αυτά, παρά την αυξανόμενη κατά κεφαλήν κατανάλωση αλκοόλ, το προσδόκιμο ζωής στη χώρα είχε αυξηθεί από το 1990 κατά 5,0 έτη (για τους άνδρες) και 3,6 (για τις γυναίκες). Εντούτοις, στα 72,6 και 79,0 έτη [16] εξακολουθεί να υπολείπεται από αυτό των δυτικών κρατών-μελών της ΕΕ.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΠΡΟΛΗΨΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ

Η πρωτοποριακή εργασία του Skála Jaroslav (1916), που ξεκίνησε το 1948, έθεσε τα θεμέλια για την παροχή θεραπείας σε ανθρώπους με προβλήματα αλκοόλ στη χώρα [17]. Οι κοινωνικοπολιτικοί μετασχηματισμοί μετά το 1990 οδήγησαν σε διακοπή του καλά οργανωμένου συστήματος φροντίδας των ασθενών σε μέσα σε κάποιο πλαίσιο διαμονής ή και εξωτερικής παρακολούθησης. Ωστόσο, γενικά, οι άνθρωποι με προβλήματα με το αλκοόλ έχουν πρόσβαση σε φροντίδα, η οποία χρηματοδοτείται από την υποχρεωτική ασφάλιση υγείας. Το θεμελιώδες έργο του Skála εξελίχθηκε δημιουργικά από τον Karel Nešpor [18]. Επίσης, λειτουργούν στη χώρα οργανισμοί αυτοβοήθειας.

Αν και η Δημοκρατία της Τσεχίας συμμετείχε στο Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για το Αλκοόλ 2000-05 [19] και παρά τις σημαντικές προσπάθειες του Karel Nešpor, του Τσέχου συντονιστή του σχεδίου, τα αποτελέσματα στον τομέα της πρόληψης είναι μέχρι τώρα μόνο, πολύ μέτρια [20]. Η χώρα έχει μηδενική ανοχή στο αλκοόλ για τους οδηγούς για την επιβολή κυρώσεων πραγματοποιείται τυχαίος έλεγχος με αλκοτέστ. Η πώληση οινοπνευματωδών σε άτομα κάτω των 18 ετών είναι παράνομη, αλλά παραβιάζεται συχνά (οι κυρώσεις αυξήθηκαν βάσει ενός νόμου που πέρασε το 2006). Όλα τα καταστήματα τροφίμων και τα εστιατόρια πωλούν οινοπνευματώδη ποτά. Επίσης η διαφήμιση των αλκοολούχων ποτών είναι ελεύθερη. Λένε ότι η τσεχική μπύρα είναι η καλύτερη και η φτηνότερη στην Ευρώπη. Η τιμή ενός μπουκαλιού 0,5 lt από την πλέον διαδεδομένη μπύρα 8,5 Kc. (€0,3) αποτελεί λιγότερο από 0,05% των μέσων μηνιαίων αποδοχών. Με μέση ετήσια κατανάλωση μπύρας 189 lt για τα άτομα άνω των 15 ετών, το ποσό των 3.213 CZK αποτελούσε το 1,4% του μέσου ετήσιου μισθού το 2005.

Παραδόξως, η μεγάλη σημασία της κατανάλωσης αλκοόλ για την τσεχική κοινωνία και η βαρύτητα των αρνητικών συνεπειών, που επιφέρει έχουν προκαλέσει μια σχετικά μέτρια αντίδραση από τον τομέα της έρευνας. Στην Τσεχία, δεν υπάρχει κανένα ερευνητικό κέντρο, το οποίο να εξειδικεύεται στη χρήση αλκοόλ. Βεβαίως, πολλοί που απασχολούνται με διαφορετικούς τομείς έχουν συμμετάσχει σε σημαντικές ερευνητικές μελέτες κατά τη διάρκεια των ετών μέσα σε ένα ευρύ πλαίσιο ενδιαφερόντων. Μπορούν να δοθούν και κάποια επεξηγηματικά παραδείγματα. Στη δεκαετία του ’70 ο Kršiak δημοσίευσε κάποιες καινοτόμες πειραματικές μελέτες σχετικά με την επίδραση της αιθανόλης στη συμπεριφορά των ποντικιών, τονίζοντας ιδιαίτερα τα αποτελέσματα στην επιθετικότητα [21, 22]. Ο Zima και οι συνεργάτες του συμμετείχαν σε μελέτες για το μεταβολισμό της αιθανόλης και τις ασθένειες που σχετίζονται με το αλκοόλ (π.χ. [23]). Σύμφωνα με τα όσα γνωρίζουμε, η μόνη ερευνητική μονάδα, που ειδικεύεται κυρίως στην έρευνα για το αλκοόλ, ιδρύθηκε το 1970 μέσα στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικών Ερευνών (πλέον Ψυχιατρική Μονάδα Πράγας). Αυτή η μικρή μονάδα δεν περιελάμβανε ποτέ περισσότερους από δύο ερευνητές, εκ των οποίων μόνο ο Kubička εστίασε συγκεκριμένα στην έρευνα για το αλκοόλ (π.χ. [8, 9, 11, 24, 25]). Τα ερευνητικά θέματα του Csemy περιέλαβαν και άλλες ουσίες [26]. Ο Bobak, ένας Τσέχος επιδημιολόγος, ο οποίος ασχολήθηκε με έρευνες για το αλκοόλ, δραστηριοποιείται αυτήν την περίοδο στην Αγγλία (π.χ. [27]).

Ο σύγχρονος γάλλος ιστορικός Alain Soubigou [28] παρατήρησε ότι, αντίθετα από τα περισσότερα έθνη της Ευρώπης, οι Τσέχοι βλέπουν τους μεγάλους διανοούμενους της πατρίδας τους ως πηγή της εθνικής τους ταυτότητας: παραδείγματος χάριν, το φιλόσοφο Tomas. G. Masaryk, του οποίου η εξαιρετική βιογραφία γράφτηκε από τον Soubigou [29]. Η μεγάλη συμπάθεια που δείχνουν οι Τσέχοι για τον στρατιώτη Švejk hedonistic, κυνικός που γελοιοποιεί τις αρχές (οι περιπέτειες, του οποίου ξεκινούν όταν καταναλώνει πέντε μπύρες σε κάποιο μπαρ), που δημιουργήθηκε από τον διαρκώς μεθυσμένο συγγραφέα Hašek (1983-23) [30] είναι, σύμφωνα με τον γάλλο ιστορικό, μια ανεπιθύμητη εξαίρεση στη διατριβή του και ο Soubigou περιθωριοποιεί τον Švejk ως ανόητο χαρακτήρα. Κατά την άποψή μου, η πόλωση μεταξύ των δύο προσανατολισμών των αξιών που συμβολίζονται από τους Masaryk και Švejk ενυπάρχουν στην τσεχική κοινωνία. Το ότι και οι δύο πόλοι μπορούν να συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο φαίνεται από το παράδειγμα του γιου του Προέδρου Masaryk, Jan, ο οποίος όπως και ο Υπουργός Εξωτερικών της Τσεχίας, αυτοκτόνησε (ή ίσως δολοφονήθηκε) αμέσως μόλις οι κομμουνιστές ανέλαβαν την εξουσία στην Πράγα διά της βίας το 1948. Ο Jan Masaryk άφησε δύο βιβλία στο κομοδίνο του: τη Βίβλο του πατέρα του και το μυθιστόρημα του Hašek, για τον Švejk. Το τσεχικό πρωτάθλημα κατανάλωσης μπύρας δείχνει ότι ο ηδονιστικός τρόπος ζωής που συμβολίζεται από τον Švejk είναι για πολλούς (ή για την πλειοψηφία) σύγχρονους Τσέχους πιο χαρακτηριστικό από τον προσανατολισμό προς τις αξίες που αντιπροσωπεύονται από τον εγκρατή και ηθικό ιδεαλιστή Masaryk. Για να μη φανεί ο θαυμασμός των Τσέχων για τον Švejk και τη μεγάλη κατανάλωση μπύρας ως σημάδι μιας μοναδικής αδυναμίας ενός ολόκληρου έθνους, ας θυμηθούμε την παγκόσμιας κλίμακας δημοτικότητα του καλού στρατιώτη Švejk και, φυσικά, της μπύρας.

Ευχαριστίες

Η προετοιμασία του άρθρου αυτού υποστηρίχθηκε από το πρόγραμμα MZ0PCP2005 του Υπουργείου Υγείας της Τσεχικής Δημοκρατίας. Ο συγγραφέας θέλει να ευχαριστήσει ιδιαίτερα τους Ladislav Csémy, Karel Nešpor και Clare Wille για τις χρήσιμες παρατηρήσεις τους.

[1] Alcohol use in the country with the world’s highest per capita beer consumption – the Czech Republic, Addiction, Volume 101, Issue 10, Date: October 2006

LUDĚK KUBIČKA

Prague Psychiatric Centre, 181 03 Praha 8, Czech Republic

E-mail: kubicka@pcp.lf3.cuni.cz

Παραπομπές

1. Borecký. V. [Pub dreaming: prolegomena to the ontology of beer]. In: Novotný. V., editor. [Pubs and beer in Czech society]. Praha: Academia; 1997, p. 214–17 [in Czech].
2. Vinopal J. [The institution of the pub in Czech society]. Naše Společnost 2005; 1:31–7 [in Czech].
3. Vinopal J. [The phenomenon of beer patriotism in Czech society]. Naše Společnost 2005; 2:16–20 [in Czech].
4. Czech Statistical Office. Statistical Yearbook of the Czech Republic. Praha: Czech Statistical Office; 2005. Available at: http://www.czso.cz/eng/edicniplan.nsf/p/1001-05 (accessed 12 January 2006).
5. Commission for Distilled Spirits. World Drink Trends 2005. Henley-on-Thames: World Advertising Research Centre; 2005.
6. World Health Organization (WHO)/Europe. European HFA Database. Available at: http://data.euro.who.int/hfadb (accessed 10 December 200).
7. Csémy L. [Health and harmful habits: alcohol—consumption habits in the adult Czech population]. Demografie 2000; 42:31–6 [in Czech].
8. Kubička L., Csémy L., Kožený J. Prague women’s drinking before and after the ‘velvet revolution’ of 1989. Addiction 1995; 90:1471–8.
9. Kubička L., Csémy L., Duplinský J., Kožený L. Czech men’s drinking in changing political climates 1983–93: a three-wave longitudinal study. Addiction 1998; 93:1219–30.
10. Nemtsov A. Russia: alcohol yesterday and today. Addiction 2005; 100:146–9.
11. Kubička L., Csémy L. [An analysis of the socio-demographic context of the consumption of alcoholic beverages in the adult population of the Czech Republic]. Časopis lékařů českých 2004; 143:435–9 [in Czech].
12. Hibell B., Anderson B., Bjarnasson T., Ahlström S., Balakireva O., Kokkevi A., Morgan M. The ESPAD Report 2003. Stockholm: CAN; 2004.
13. World Health Organization (WHO)/Europe. The European health report 2005. Annex: statistical tables. Available at: http://www.euro.who.int/document/ehr05/ e87325_table4.pdf (accessed 12 January 2006).
14. Thygessen L. C., Albertsen K., Johansen C., Gronback M. Cancer incidence among Danish brewery workers. Int J Cancer 2005; 116:774–8.
15. Longnecker M. P., Orza M. J., Adams M. E., Vioque J., Chalmers T. C. A metaanalysis of alcoholic beverage consumption in relation to risk of colorectal cancer. Cancer Causes Control 1990; 1:59–68.
16. Ústav zdravotnických informací a statistiky České republiky. [Health care in the Czech Republic in statistical figures]. Praha: UZIS ČR; 2005 [in Czech].
17. Skála J. Conversation with Jaroslav Skála. Br J Addict 1986; 81:457–60.
18. Nešpor K. [Addictive diseases]. In: Seifertová D., Praško J., Höschl C., editors. [Treatment of mental disorders]. Praha: Academia Medica Pragensia; 2004, p. 19–44 [in Czech].
19. World Health Organization (WHO)/Europe. European alcohol action plan 2000–05. Available at: http:// www.euro.who.int/document/E67946.pdf (accessed 12 January 2006).
20. Csémy L., Nešpor K. [The European alcohol action plan in the Czech Republic—no substantial progress]. Časopis lékařů českých 2004; 143:339–41 [in Czech].
21. Kršiak M. Effect of ethanol on aggression and timidity in s. mice. Psychopharmacology 1976; 51:75–80.
22. Kršiak M., Elis J., Pöschlová N., Mašek K. Increased aggressiveness and lower brain serotonin levels in offspring of mice given alcohol during gestation. J Stud Alcohol 1977; 38:1696–704.
23. Zima T., Fialová L., Mestek O., Janebová M., Crkovská J., Malbohan I. et al. Oxidative stress, metabolism of ethanol and alcohol-related disease. J Biomed Sci 2001; 8:59–70.
24. Kubička L., Kožený J., Roth Z. Alcohol abuse and its psychosocial correlates in sons of alcoholics as young men and in the general population of young men in Prague. J Stud Alcohol 1990; 51:49–58.
25. Kubička L., Matéjček Z., Dytrych Z., Roth Z. IQ and personality traits assessed in childhood as predictors of drinking and smoking behaviour in middle-aged adults: a 24-year follow-up study. Addiction 2001; 96:1615–28.
26. Csémy L. Drug misusers and their treatment in the Czech Republic: changing problems and changing structures. Eur Addict Res 1999; 5:133–7.
27. Bobak M., Skodova Z., Marmot M. Effect of beer drinking on risk of myocardial infection. BMJ 2000; 320:1378–9. Available at: http://bmjjournals.com/egi/reprint/320/ 7246/1378.pdf (accessed 25 January 2006).
28. Soubigou A. [Czechs, the nation of intellectuals]. Lidové noviny 29 October 2005 [in Czech].
29. Soubigou A. Thomas Masaryk. Paris: Fayard; 2002.
30. Hašek J. . The good soldier Švejk and his fortunes in the world swar. Translated by C. Parrott. London: Everyman Library.