Ελευθερiα Σπυροπούλου, Κοινωνική & Κλινική Ψυχολoγος,
Επιστημονικά Υπεύθυνη Κέντρου Πρoληψης «Δiκτυο Aλφα»
DOI: https://doi.org/10.57160/PSWL6723
Περίληψη
Η ατομική συμβουλευτική γονέων αποτελεί σημαντική δράση στα Κέντρα Πρόληψης, καθώς υποστηρίζει τους γονείς σε προβλήματα που αντιμετωπίζουν με τον εαυτό τους και τα παιδιά τους και τους δίνει κατευθύνσεις προκειμένου να ασκήσουν αποτελεσματικά το γονικό τους ρόλο, συμβάλλοντας έτσι στην πρόληψη επικίνδυνων συμπεριφορών των παιδιών. Η παρούσα έρευνα ασχολείται με την καταγραφή και ανάλυση των αιτημάτων με τα οποία προσήλθαν στο Κέντρο Πρόληψης «Δίκτυο Άλφα», γονείς παιδιών κάθε ηλικίας, από έξι Δήμους της Δυτικής Θεσσαλονίκης, κατά τη διάρκεια δώδεκα μηνών, Σεπτέμβριος 2014 – Αύγουστος 2015. Σκοπός της έρευνας είναι, μέσω της αποτύπωσης της διαφορετικότητας αλλά και των κοινών σημείων των αιτημάτων, να σχεδιαστούν στο μέλλον παρεμβάσεις επικεντρωμένης πρόληψης, που θα απευθύνονται σε συγκεκριμένες υποομάδες γονέων και παιδιών που συγκεντρώνουν ιδιαίτερες ανάγκες, χαρακτηριστικά ή συνθήκες κινδύνου ως προς την εκδήλωση επικίνδυνων συμπεριφορών. Τα στοιχεία αντλήθηκαν από δύο φόρμες καταγραφής που χρησιμοποιεί το Δίκτυο Άλφα και ακολουθήθηκε η μεθοδολογία της ποσοτικής έρευνας. Τα αιτήματα κατηγοριοποιήθηκαν βάσει της θεματικής ανάλυσης περιεχομένου. Η συντριπτική πλειοψηφία των αιτημάτων διατυπώθηκε από μητέρες. Διαπιστώθηκε ότι οι γονείς έρχονται για προβλήματα που α) αφορούν τον εαυτό τους, β) αφορούν τα παιδιά τους. Τα προβλήματα που αφορούν τον εαυτό τους σχετίζονται με «κρίσεις» που αντιμετωπίζουν στο γάμο, με το αίσθημα προσωπικής ανασφάλειας που χαρακτηρίζει τις μητέρες, με κλινικά συμπτώματα και με το θέμα της χρήσης/εξάρτησης. Τα προβλήματα που αφορούν τα παιδιά τους κατηγοριοποιήθηκαν σε συμπεριφορές αντιδραστικότητας – επιθετικότητας, εσωστρέφειας-απόσυρσης, χρήσης/εξάρτησης με κύριες τη χρήση χασίς και την προβληματική χρήση του διαδικτύου, κλινικά συμπτώματα, σχολική άρνηση, μαθησιακά, αναπτυξιακά θέματα. Σημαντικά συμπεράσματα είναι η ανάγκη για υποστήριξη των ζευγαριών σε δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο γάμο, η υποστήριξή τους στη διαδικασία του χωρισμού, η ανάγκη για ενδυνάμωση των μητέρων που μεγαλώνουν μόνες τα παιδιά τους και η ευαισθητοποίηση των χωρισμένων κυρίως πατέρων για το ρόλο τους στη ζωή των παιδιών. Επιπλέον, η έρευνα αναδεικνύει την ανάγκη για επικεντρωμένες δράσεις στους γονείς που τα παιδιά τους εμφανίζουν επιθετική, αντιδραστική συμπεριφορά, εσωστρέφεια και κοινωνική συστολή, σχολική άρνηση καθώς και στους γονείς παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες και ΔΕΠΥ.
Λέξεις Κλειδιά: Κέντρο Πρόληψης, συμβουλευτική, γονείς, επικεντρωμένη πρόληψη
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα έρευνα ασχολείται με την καταγραφή και ανάλυση των αιτημάτων με τα οποία προσήλθαν στο Κέντρο Πρόληψης «Δίκτυο Άλφα», γονείς παιδιών κάθε ηλικίας, από έξι Δήμους της Δυτικής Θεσσαλονίκης, που αποτελούν την περιοχή ευθύνης του Κέντρου, κατά τη διάρκεια δώδεκα μηνών, Σεπτέμβριος 2014 – Αύγουστος 2015. Το χρονικό αυτό διάστημα επιλέχθηκε ως το πιο πρόσφατο στην έναρξη της έρευνας και ως αντιπροσωπευτικό της κινητικότητας των αιτημάτων στη διάρκεια μίας σχολικής χρονιάς. Τα αποτελέσματα της έρευνας και η βαθύτερη κατανόηση των αιτημάτων των γονέων θα οδηγήσουν σε πιο στοχευμένες δράσεις ως προς την ομάδα-στόχο και το είδος παρέμβασης καθώς και σε εξειδίκευση των επιμέρους στόχων της παρεχόμενης συμβουλευτικής τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο δράσεων σε ομάδες, όπως οι ομάδες γονέων, οι ομάδες εκπαιδευτικών ή εφήβων.
Κύριος όγκος των παρεμβάσεων των Κέντρων Πρόληψης είναι τα προγράμματα και οι δράσεις Αγωγής Υγείας, Καθολικής Πρόληψης, που απευθύνονται κυρίως στο χώρο της εκπαίδευσης, σε μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς (ΟΚΑΝΑ, 2012). Η άμεση επαφή με την κοινότητα διευκολύνει την ατομική προσέγγιση για όσους αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα, τα οποία καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων ψυχικής υγείας. Η υποδοχή και διαχείριση ατομικών αιτημάτων βοήθειας από το κοινό και κυρίως από τους γονείς, αποτελεί σημαντική δράση στα Κέντρα Πρόληψης από τη σύστασή τους, καθώς η έγκαιρη παρέμβαση στους παράγοντες κινδύνου που εντοπίζονται στην οικογένεια συμβάλλει στην πρόληψη επικίνδυνων συμπεριφορών (NIDA, 2003). «Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δίνεται σε οικογένειες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, με την υλοποίηση επικεντρωμένων παρεμβάσεων πρόληψης, όπου υπάρχουν θετικές ενδείξεις για την αποτελεσματικότητά τους» (EMCDDA 2010).
Τα τελευταία πέντε χρόνια παρατηρείται αύξηση των ατόμων που προσέρχονται στο Δίκτυο Άλφα για ατομική συμβουλευτική. Η αύξηση των αιτημάτων μπορεί να ερμηνευτεί από το γεγονός ότι το Κέντρο Πρόληψης, πέρα από την αναγνωρισιμότητα που έχει αποκτήσει, αποτελεί, σε περίοδο οικονομικής κρίσης, από τις λίγες υπηρεσίες που κάνουν συστηματικά δουλειά πρόληψης στην κοινότητα, οι δράσεις παρέχονται δωρεάν, χωρίς μεγάλο χρόνο αναμονής. Επιπλέον, τα Κέντρα Πρόληψης διαχειρίζονται αιτήματα/προβλήματα που δεν πληρούν κλινικά κριτήρια και δε θα γινόταν δεκτά από θεραπευτικές δομές. Ταυτόχρονα, στις περιπτώσεις που χρήζουν διάγνωσης ή θεραπείας λειτουργούν ως συνδετικός κρίκος με τις εξειδικευμένες υπηρεσίες παιδιών, εφήβων και ενηλίκων. Παράλληλα με την ποσοτική αύξηση, παρατηρείται τα τελευταία χρόνια και ποιοτική διαφοροποίηση των αιτημάτων, με την εμφάνιση νέων μορφών εξαρτήσεων (προβληματική χρήση Η/Υ, διαδικτυακός τζόγος) και θεμάτων σχετικών με τη βία στο σχολείο.
Ο συνολικός αριθμός αιτημάτων για συμβουλευτική που προσήλθαν στο Κέντρο Πρόληψης κατατίθεται ετησίως στο Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ), σε ειδική φόρμα καταγραφής. Το ΕΚΤΕΠΝ ζητά τον διαχωρισμό των αιτημάτων σε αυτά που αφορούν θέματα εξάρτησης και σε κείνα που αφορούν άλλα ζητήματα ψυχικής υγείας, χωρίς να ζητούνται άλλες διευκρινήσεις. Ο συνολικός αριθμός ατομικών αιτημάτων κατατίθεται, επίσης, ανά εξάμηνο σε ειδική φόρμα του ΟΚΑΝΑ στο πλαίσιο του απολογισμού όλων των δράσεων του Κέντρου, χωρίς να ζητείται άλλη διευκρίνιση. Πρόσφατη λεπτομερής καταγραφή της ροής, του αριθμού και του είδους των ατομικών περιστατικών των Κέντρων Πρόληψης καθώς και των πηγών παραπομπής και της έκβασης των περιστατικών, για το διάστημα τριών χρόνων (2010 – 2012), έγινε στο πλαίσιο εργασίας, για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα Διοίκησης Υπηρεσιών Υγείας της ΕΣΔΥ (Γιγελόπουλος, 2013).
Διαδικασία υποδοχής και διαχείρισης αιτημάτων συμβουλευτικής στο Δίκτυο Άλφα
Η αρχική υποδοχή των αιτημάτων για συμβουλευτική γίνεται τηλεφωνικά. Το Δίκτυο Άλφα καλύπτει έξι Δήμους της Δυτικής Θεσσαλονίκης και συγκεκριμένα τους Δήμους Αμπελοκήπων – Μενεμένης, Παύλου Μελά, Ωραιοκάστρου, Κορδελιού-Ευόσμου, Δέλτα και Χαλκηδόνας. Οι πληροφορίες που αφορούν στοιχεία επικοινωνίας, κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία, σύντομη περιγραφή του προβλήματος και το τελικό αίτημα, καταγράφονται στο Φύλλο Υποδοχής Αιτήματος (Παράρτημα, σελ. 49). Τα επιστημονικά στελέχη, ψυχολόγοι, αναλαμβάνουν τη μετέπειτα επικοινωνία και είτε παραπέμπουν τηλεφωνικά σε θεραπευτική δομή, εφόσον το πρόβλημα κρίνεται ότι χρήζει θεραπείας, είτε προγραμματίζουν συνάντηση με τον αιτούντα. Οι συνεδρίες διαρκούν μία με μιάμιση ώρα με στόχο τη διερεύνηση του αιτήματος και τη συμβουλευτική για την αποτελεσματική διαχείρισή του. Ο αριθμός των συναντήσεων δεν ξεπερνά συνήθως τις πέντε, σύμφωνα με τις προδιαγραφές του ΟΚΑΝΑ, που εξυπηρετεί το σκεπτικό να μην υποπέσουν τα Κέντρα Πρόληψης σε υπηρεσίες κλινικού τύπου, εις βάρος του κύριου έργου της υλοποίησης Καθολικών προγραμμάτων Πρόληψης και αγωγής της υγείας, σε μεγάλες ομάδες πληθυσμού. Το επιστημονικό στέλεχος συντάσσει την έκθεση της συνεδρίας καθώς και τις προτεινόμενες ενέργειες και τους στόχους που έχει θέσει με τον αιτούντα, στο Φύλλο Συνεδρίας (Παράρτημα). Κάθε νέα υποδοχή λαμβάνει αριθμό μητρώου και καταχωρείται στο σχετικό αρχείο.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Για την έρευνα αξιοποιήθηκαν οι δύο φόρμες που δημιουργήθηκαν από τα στελέχη του Δικτύου Άλφα για τα ατομικά αιτήματα βοήθειας α) Το Φύλλο Υποδοχής Αιτήματος και β) Το Φύλλο Συνεδρίας. Τα δεδομένα εξάχθηκαν από τα δύο αυτά έντυπα και η επεξεργασία τους έγινε στο Microsoft Excel 2003.
Από το Φύλλο Υποδοχής Αιτήματος αντλήθηκαν τα κοινωνικοδημογραφικά στοιχεία – Δήμος κατοικίας, ηλικία και οικογενειακή κατάσταση αιτούντα. Επίσης, το αν το άτομο παραπέμφθηκε ή όχι σε άλλη δομή. Επιπλέον στοιχείο αποτελεί η πηγή πληροφόρησης, το πώς ενημερώθηκαν για το Δίκτυο Άλφα. Από το Φύλλο Υποδοχής Αιτήματος, αντλήθηκε και το αίτημα των γονέων, έτσι όπως διατυπώθηκε στην αρχική τηλεφωνική τους επικοινωνία. Τα αιτήματα καταχωρήθηκαν αρχικά αυτολεξεί στο Microsoft Excel και η κατηγοριοποίησή τους βασίστηκε στη μεθοδολογία της Θεματικής Ανάλυσης περιεχομένου ποσοτικού τύπου. «Η φράση (ως τμήμα με αυτοτελές εννοιολογικό περιεχόμενο) ή το θέμα (ως τμήμα του λόγου που αντιστοιχεί σε μια ιδέα), χρησιμοποιούνται με σκοπό την επιλογή και την ορθολογική οργάνωση κατηγοριών οι οποίες συμπυκνώνουν το ουσιώδες περιεχόμενο ενός κειμένου, μιας επικοινωνίας» (Τζάνη, 2005). Με τον όρο «κατηγορία» δηλώνεται η ομάδα αντικειμένων, πραγμάτων, καταστάσεων, που έχουν έναν ορισμένο αριθμό κοινών χαρακτηριστικών ή ιδιοτήτων τα οποία την διαφοροποιούν από τις άλλες ομάδες με κριτήρια ποιοτικά. Το περιεχόμενο της Περιγραφής Προβλήματος στο Φύλλο Υποδοχής Αιτήματος καθώς και των Παρατηρήσεων του Φύλλου Συνεδρίας αξιοποιήθηκαν για την πληρέστερη κατανόηση του αιτήματος και την ορθή οργάνωση των κατηγοριών.
Κάθε άτομο εγγράφηκε στο σύστημα με ξεχωριστό κωδικό.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Το διάστημα Σεπτέμβριος 2014 – Αύγουστος 2015, απευθύνθηκαν στο Δίκτυο Άλφα 149 γονείς παιδιών κάθε ηλικίας, προκειμένου να λάβουν συμβουλευτική σε προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Από αυτούς, οι 123, ποσοστό 83%, εξυπηρετήθηκαν από το Κέντρο, ενώ οι 26, ποσοστό 17%, παραπέμφθηκαν τηλεφωνικά σε θεραπευτική δομή (Σχήμα 1). Το 82% των αιτημάτων προέρχεται από τρεις μεγάλους Δήμους και συγκεκριμένα τον Δήμο Αμπελοκήπων – Μενεμένης με 43 άτομα, το Δήμο Παύλου Μελά, με 41 άτομα και τον Δήμο Κορδελιού-Ευόσμου με 39 άτομα. 10 άτομα προέρχονται από το Δήμο Ωραιοκάστρου, 7 άτομα από το Δήμο Χαλκηδόνας, 6 άτομα από το Δήμο Δέλτα, και 3 άτομα από περιοχές εκτός ευθύνης του Κέντρου (Σχήμα 2). Το 28% των γονέων πληροφορήθηκε για το Δίκτυο Άλφα από το οικείο περιβάλλον (γνωστοί, φίλοι, συγγενείς), το 26% από το σχολείο, το 17% από τη συμμετοχή του σε δράσεις του Κέντρου, 17% από υπηρεσίες υγείας και Κέντρα Πρόληψης και σε μικρότερο ποσοστό από τους Δήμους και το διαδίκτυο (Σχήμα 3, σελ. 38).
ΣΧΗΜΑ 1. ΜΟΡΦΗ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗΣ
ΣΧΗΜΑ 2. ΑΙΤΗΜΑΤΑ ΑΝΑ ΔΗΜΟ
ΣΧΗΜΑ 3. ΠΗΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ
Οι μισοί γονείς, 50%, απευθύνθηκαν για προβλήματα που σχετίζονται με τον γιο τους, το 27% για προβλήματα που σχετίζονται με την κόρη τους και ποσοστό 23% απευθύνθηκε για προσωπικά προβλήματα (Σχήμα 4). Το 89% των γονέων είναι μητέρες (Σχήμα 5). Το 85% των γονέων είναι ηλικίας από 31 μέχρι 50 ετών, το 13% είναι πάνω από 50 και ποσοστό, 2%, είναι μικρότεροι των 30 ετών (Σχήμα 6). Οι γονείς που προσέρχονται για συμβουλευτική αντιμετωπίζουν προβλήματα με παιδιά δημοτικού και εφηβικής ηλικίας σε ποσοστό 81% με κύρια την ηλικιακή κατηγορία 6 – 10 με ποσοστό 38% και τις ηλικίες 11 – 15 και 16 – 20 με ποσοστά 21% και 22% αντίστοιχα. Ποσοστό 5% προσέρχεται για παιδιά προσχολικής ηλικίας, 6% για παιδιά άνω των 26 ετών και 8% των γονέων για ηλικίες παιδιών 21 έως 25 ετών (Σχήμα 7). Ποσοστό 64% των γονέων είναι έγγαμοι, 22% διαζευγμένοι, 8% σε διάσταση, 4% χήροι/ες και 2% άγαμες μητέρες (Σχήμα 8, σελ. 40). Η διακύμανση της οικογενειακής κατάστασης είναι ίδια για πατέρες και μητέρες.
ΣΧΗΜΑ 4. ΠΟΙΟΝ ΑΦΟΡΑ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ
ΣΧΗΜΑ 5. ΦΥΛΟ ΓΟΝΕΑ
ΣΧΗΜΑ 6. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΓΟΝΕΩΝ
ΣΧΗΜΑ 7. ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΗΛΙΚΙΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ
ΣΧΗΜΑ 8. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Το είδος του αιτήματος με το οποίο προσέρχονται οι γονείς διαχωρίστηκε σε 2 μεγάλες κατηγορίες: α) Προσωπικά αιτήματα και β) Αιτήματα για τα παιδιά. Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται σε αιτήματα που αφορούν προσωπικές δυσκολίες/προβλήματα του γονιού και η δεύτερη κατηγορία σε αιτήματα που αφορούν δυσκολίες/προβλήματα που παρουσιάζουν τα παιδιά.
Προσωπικά Αιτήματα
Το 80% των προσωπικών αιτημάτων διατυπώνεται από μητέρες. Οι άνδρες και οι γυναίκες με προσωπικό αίτημα είναι έγγαμοι, σε ποσοστό 51%, διαζευγμένοι και σε διάσταση γονείς, σε ποσοστό 40% αθροιστικά και ακολουθούν οι άγαμες μητέρες και οι χήρες/οι (Σχήμα 9).
ΣΧΗΜΑ 9. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΙΤΗΜΑ – ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Τα προσωπικά αιτήματα των γονιών περιλαμβάνουν τέσσερις βασικές θεματικές: α) Κρίση στο γάμο, β) Προσωπική ανασφάλεια, γ) Κλινικά συμπτώματα και δ) Χρήση/Εξάρτηση (Σχήμα 10).
ΣΧΗΜΑ 10. ΕΙΔΟΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ
Η κρίση στο γάμο, αφορά τους 17 από τους 35 γονείς με προσωπικό αίτημα, ποσοστό 48%, με 11 μητέρες και 6 πατέρες. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει προβλήματα στο γάμο, όπως καταπίεση, ζήλια από το σύζυγο, ενδοοικογενειακή βία, μοιχεία, συνεχείς συγκρούσεις. Περιλαμβάνει επίσης αιτήματα των γονιών για συμβουλευτική στη διαχείριση του χωρισμού τους, σε σχέση με τα παιδιά. Οι γονείς που πρόκειται να χωρίσουν, ή είναι σε διάσταση εκφράζουν στο αίτημά τους ανησυχία για μελλοντικά προβλήματα στην επικοινωνία και σχέση με τα παιδιά. Οι μητέρες που έχουν πρόσφατο διαζύγιο ή είναι σε διάσταση, εκφράζουν την ανάγκη για στήριξη στο ρόλο τους ως μονογονεϊκή οικογένεια, για διαχείριση της σχέσης των παιδιών με τον πατέρα και σε μία περίπτωση για τη διαχείριση της σχέσης με νέο σύντροφο σε σχέση πάντα με τα παιδιά. Η διαχείριση του χωρισμού και του διαζυγίου είναι το θέμα που απασχολεί όλους τους πατέρες της κατηγορίας αυτής. Ένας από τους πατέρες ζήτησε συμβουλευτική για τη διαχείρισης της σχέσης παιδιού-μητέρας, η οποία απουσιάζει από τη ζωή του παιδιού.
Η θεματική «Προσωπική ανασφάλεια» αφορά 8 από τους 35 γονείς, ποσοστό 23% και καλύπτει αιτήματα που εκφράζονται αποκλειστικά από μητέρες, οι οποίες δηλώνουν ότι νιώθουν ανασφάλεια στη διαχείριση των παιδιών και γενικότερα των σχέσεων, ανάγκη για προσωπική ενδυνάμωση και, όπως δηλώνουν δύο από αυτές, θέλουν «να σταθούν στα πόδια τους», καθώς δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις και δεν ξέρουν «αν κάνουν το σωστό». Η ανάγκη για προσωπική στήριξη είναι πιο έντονη στις άγαμες, 2 μητέρες, και στις διαζευγμένες και σε διάσταση μητέρες, 4 μητέρες, ενώ οι έγγαμες, 2 μητέρες, αναζητούν περισσότερο στήριξη στη διαχείριση των παιδιών.
Ποσοστό 23% των γονέων αιτείται στήριξη σε κλινικά συμπτώματα που αντιμετωπίζει. Αυτά αφορούν έντονο άγχος, φοβίες, ψυχοσωματικά συμπτώματα, ψυχαναγκασμό, κρίσεις πανικού και κατάθλιψη. Σε μία περίπτωση ζητήθηκε υποστήριξη σε πένθος. Οι 7 στους 8 γονείς με κλινικά συμπτώματα είναι μητέρες και οι 6 από αυτές έγγαμες. Οι περιπτώσεις αυτές παραπέμφθηκαν σε θεραπευτική δομή.
Ποσοστό γονέων, 6%, που αποτελείται από μητέρες, αναφέρει πρόβλημα εξάρτησης και συγκεκριμένα εξάρτηση από το φαγητό καθώς και εξάρτηση του πρώην συζύγου από το αλκοόλ, γεγονός που επηρεάζει τη σχέση του με τα παιδιά και δημιουργεί θέμα για την ασφάλειά τους.
Αιτήματα για τα παιδιά
Το 77% των γονέων απευθύνθηκε στο Δίκτυο Άλφα με αφορμή τη δυσκολία διαχείρισης προβλημάτων που παρουσιάζουν τα παιδιά. Τα αιτήματα για τα παιδιά περιλαμβάνουν έξι θεματικές: α) Επιθετικότητα, αντιδραστικότητα, β) Εσωστρέφεια, απόσυρση, γ) Χρήση/εξάρτηση, δ) Κλινικά συμπτώματα, ε) Σχολική άρνηση, στ) Αναπτυξιακά, μαθησιακά, ζ) Άλλα (Σχήματα 11, 12, 13).
ΣΧΗΜΑ 11. ΕΙΔΟΣ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ
ΣΧΗΜΑ 12. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΑ ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΟΜΑΔΑ
Τα προβλήματα επιθετικότητας-αντιδραστικότητας των παιδιών, αναφέρονται ως αρχικό αίτημα από 48 στους 114 γονείς, ποσοστό 42% και αφορούν 29 αγόρια και 19 κορίτσια. Για τα αγόρια, η μεγαλύτερη συγκέντρωση επιθετικότητας-αντιδραστικότητας παρατηρείται στις ηλικίες 6 με 10 και 16 με 20 και για τα κορίτσια στις ηλικίες 11 με 15 και 16 με 20, ενώ κάνει την εμφάνισή της ήδη από την προσχολική ηλικία (Σχήμα 14).
ΣΧΗΜΑ 13. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΓΟΡΙΑ – ΚΟΡΙΤΣΙΑ
Η επιθετικότητα-αντιδραστικότητα εντοπίζεται σε τρείς συνθήκες: α) με τους γονείς, β) με τα αδέρφια και γ) στο σχολείο. Οι γονείς αναφέρουν στο αίτημά τους συγκρούσεις με τα παιδιά, που περιλαμβάνουν δυσκολία να μπουν όρια, ανυπακοή, λεκτική επιθετικότητα στο σπίτι προς τους γονείς, νεύρα, έντονο θυμό. Οι επιθετικότητα ανάμεσα στα αδέρφια αναφέρεται από αρκετούς γονείς, ως επέκταση του αρχικού τους αιτήματος. Οι γονείς αναφέρουν ζήλια ανάμεσα στα αδέρφια, λεκτική και σωματική βία, συνεχείς συγκρούσεις και απουσία σχέσης. Για το σχολικό πλαίσιο αναφέρεται ανυπακοή προς εκπαιδευτικούς, προκλητικότητα, επιθετικότητα προς συμμαθητές, περιλαμβανομένου και του εκφοβισμού, ευερεθιστότητα και παρορμητικότητα. Από κάποιους γονείς αναφέρεται αντικοινωνική συμπεριφορά των παιδιών, προκλητικότητα, ψέματα και κλοπές στο σπίτι, βρίσιμο προς καθηγητές. Αρκετοί γονείς έχουν παραπεμφθεί στο Δίκτυο Άλφα από το σχολείο.
ΣΧΗΜΑ 14. ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΑΝΤΙΔΡΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ-ΑΓΟΡΙΑ, ΚΟΡΙΤΣΙΑ
Ποσοστό 14% των γονέων, αναφέρει στο αίτημά του στάσεις και συμπεριφορές εσωστρέφειας – απόσυρσης των παιδιών. Η στάση αυτή αφορά 16 παιδιά, εκ των οποίων 11 αγόρια και 5 κορίτσια. Για τα αγόρια, η μεγαλύτερη συγκέντρωση εσωστρέφειας-απόσυρσης παρατηρείται στην ηλικία 6 με 10 ετών, ενώ για τα κορίτσια, στην ηλικία 11 με 15 ετών (Σχήμα 15). Οι γονείς προβληματίζονται γιατί τα παιδιά τους είναι ντροπαλά, δεν εκφράζονται, δε διεκδικούν στις σχέσεις τους, είναι ανασφαλή και αγχώδη. Κάποια από τα παιδιά αυτά είναι θύματα σχολικού εκφοβισμού. Οι γονείς ζητούν συμβουλευτική για να μπορέσουν να αυξήσουν την αυτοεκτίμηση των παιδιών τους, την έκφραση συναισθημάτων και τη διεκδίκηση στις σχέσεις.
ΣΧΗΜΑ 15. ΕΣΩΣΤΡΕΦΕΙΑ, ΑΠΟΣΥΡΣΗ
Παρόμοιο ποσοστό γονέων, 14%, προσέγγισε το Δίκτυο Άλφα για θέματα χρήσης ή/και εξάρτησης των παιδιών τους. Η χρήση ή/και εξάρτηση αφορά 16 παιδιά από τα οποία 14 είναι αγόρια και τα 2 κορίτσια. Η χρήση ουσιών αναφέρεται από 10 γονείς, 6 από τους οποίους κάνουν λόγο για χρήση χασίς και οι τέσσερις για άλλες ουσίες. Τέσσερα από τα 6 παιδιά που κάνουν χρήση χασίς ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 16 με 20. Σε μία περίπτωση υπάρχει αναφορά για χρήση αλκοόλ από μεγάλης ηλικίας γονιό, για μεγάλης ηλικίας παιδί του (45 ετών). Τέσσερις γονείς αναφέρουν προβληματική χρήση Ηλεκτρονικού Υπολογιστή, για ηλικίες παιδιών 14, 15 και άνω των 23 ετών. Ο διαδικτυακός τζόγος καθώς και ο τζόγος – στοίχημα αναφέρεται από δύο γονείς για παιδιά άνω των 24 ετών (Σχήμα 16).
Δεκαπέντε γονείς, ποσοστό 13%, απευθύνεται στο Δίκτυο Άλφα, αναφέροντας κλινικά συμπτώματα που εμφανίζουν τα παιδιά τους. Το είδος των αιτημάτων αυτών αφορά 8 αγόρια και 7 κορίτσια ηλικίας από 6 ως 18 ετών. Οι γονείς αναφέρουν υπερβολικό άγχος των παιδιών, φοβίες, ψυχαναγκασμούς, κρίσεις πανικού, μελαγχολία και κατάθλιψη. Για τους έφηβους αναφέρονται χαρακτηριστικά, το άγχος των εξετάσεων, ο αυτοκτονικός ιδεασμός, οι απόπειρες αυτοκτονίας, η άρνηση για φαγητό και τα χαρακώματα.
Η σχολική άρνηση αποτέλεσε ξεχωριστή θεματική στην ανάλυση των δεδομένων, καθώς οι γονείς αναφέρονται ξεκάθαρα σ’ αυτή, στο αρχικό τους αίτημα. Η σχολική άρνηση αφορά 10 παιδιά, ποσοστό 9% των αιτημάτων των γονέων, εκ των οποίων 6 είναι αγόρια και 4 κορίτσια ηλικίας 6 με 9 ετών, με τα μισά από αυτά τα παιδιά να είναι ηλικίας 6 ετών, ηλικία έναρξης του Δημοτικού. Η σχολική άρνηση για τα μικρά παιδιά συνδέεται με προσκόλληση του παιδιού στο γονέα, δυσκολία προσαρμογής στο σχολικό περιβάλλον και αδυναμία του γονέα αλλά συχνά και του σχολείου να διαχειριστεί την κατάσταση. Για τα μεγαλύτερα παιδιά, η σχολική άρνηση φαίνεται να συνδέεται με τις σχέσεις του παιδιού και την αντίληψη που έχει για τη θέση του στην οικογένεια και στο περιβάλλον των συνομηλίκων στο σχολείο.
ΣΧΗΜΑ 16. ΕΙΔΟΣ ΧΡΗΣΗΣ-ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΑΝΑ ΗΛΙΚΙΑΚΗ ΟΜΑΔΑ
Έξι γονείς, ποσοστό 5% επί του συνόλου, δυσκολεύονται να διαχειριστούν το μαθησιακό ή αναπτυξιακό πρόβλημα του παιδιού τους: ΔΕΠΥ, παιδιά με ειδικές ανάγκες. Οι γονείς των μικρότερων παιδιών (6-10) ανησυχούν για την ένταξη των παιδιών τους στο σχολικό περιβάλλον και τη σχέση τους με τους συνομηλίκους. Οι γονείς των μεγαλύτερων παιδιών, άνω των 16, ενδιαφέρονται εκτός από την κοινωνικοποίηση και για τη δημιουργική απασχόληση των παιδιών τους στον ελεύθερο χρόνο.
Τρεις γονείς προσήλθαν για θέματα που δεν έχουν ενταχθεί στις προαναφερόμενες θεματικές και αυτά είναι η συμβουλευτική γονέων για υιοθετημένο παιδί, διαχείριση πένθους σε παιδί, διαχείριση σχέσης παιδιού με χρήστη ουσιών.
ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Το δεδομένο ότι η πλειοψηφία των γονεϊκών αιτημάτων εξυπηρετήθηκε από το Κέντρο Πρόληψης καταδεικνύει, ότι τα Κέντρα Πρόληψης καταφέρνουν να προσεγγίσουν, να εξυπηρετήσουν άμεσα και να υποστηρίξουν έγκαιρα τον σημαντικότερο πυλώνα διαπαιδαγώγησης – τους γονείς – σε «προβλήματα» που συχνά δε φαίνονται επείγοντα, αλλά αν δεν αντιμετωπιστούν είναι πολύ πιθανό να εξελιχθούν σε σοβαρότερα. Τα προβλήματα των παιδιών, όπως περιγράφονται από τους γονείς, ανήκουν επί το πλείστον στα ονομαζόμενα πρώιμα συμπτώματα που λειτουργούν ως παράγοντες κινδύνου για χρήση ουσιών αλλά και γενικότερα για την εμφάνιση επικίνδυνων συμπεριφορών. Παράλληλα, η κινητοποίηση και παραπομπή, σημαντικού ποσοστού τόσο γονέων όσο και παιδιών στην κατάλληλη δομή θεραπείας ή σε δομές διάγνωσης και αξιολόγησης, συμβάλλει εξίσου στην έγκαιρη αντιμετώπιση προβλημάτων.
Η συντριπτική πλειοψηφία των αιτημάτων διατυπώθηκε από μητέρες. Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις, είτε στην αρχική συνεδρία, είτε στην πορεία των συναντήσεων, παρουσιάστηκαν και οι δύο γονείς μαζί, γεγονός που δεν συμπεριλήφθηκε στην καταγραφή των δεδομένων, η οποία έγινε βάσει του ποιος έκανε το αρχικό αίτημα. Καθώς ο ρόλος το πατέρα στη ζωή του παιδιού είναι καίριος, είναι σημαντικό οι δράσεις πρόληψης να εστιαστούν περισσότερο στην κινητοποίηση του άντρα – γονιού και στις ανάγκες του.
Τα προβλήματα που φέρνουν οι γονείς και αφορούν τον εαυτό τους υποδεικνύουν δυσκολία διαχείρισης κάποιας «κρίσης» κυρίως στο γάμο, αίσθηση ανεπάρκειας, έλλειψη δεξιοτήτων, κλινικά συμπτώματα, τα οποία κατ’ επέκταση υποδηλώνουν δυσκολία επαρκούς άσκησης του γονεϊκού τους ρόλου, γεγονός που αποτελεί παράγοντα κινδύνου για την ανάπτυξη επικίνδυνων συμπεριφορών στα παιδιά (NIDA, 2003). Η αίσθηση ανεπάρκειας, η έλλειψη δεξιοτήτων και τα κλινικά συμπτώματα αναφέρονται σχεδόν απόλυτα από μητέρες. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι τρεις στις τέσσερις γυναίκες που βιώνουν «προσωπική ανασφάλεια» είναι μονογονείς, ενώ όλες σχεδόν οι γυναίκες με κλινικά συμπτώματα είναι έγγαμες. Η ποιοτική, σε βάθος ανάλυση, θα έδινε τη δυνατότητα πληρέστερης κατανόησης κάθε περίπτωσης. Τα Δίκτυο Άλφα ήδη υλοποιεί επικεντρωμένες ομάδες γονέων από γονείς που έχουν προσέλθει για ατομική συμβουλευτική. Επιπλέον, την τρέχουσα χρονιά, οργανώθηκε για πρώτη φορά, ομαδικό σεμινάριο για τη διαχείριση του άγχους, στο οποίο ανταποκρίθηκαν κυρίως μητέρες, με χαρακτηριστικά που ταυτίζονται με όσα προέκυψαν από την έρευνα στη θεματική «προσωπική ανασφάλεια».
Η κρίση στο γάμο, ως επικρατέστερο θέμα που φέρνουν οι γονείς καταδεικνύει τη χρησιμότητα της έγκαιρης παρέμβασης σε ζευγάρια που αντιμετωπίζουν προβλήματα καθώς και την ανάγκη για υποστήριξη των γονέων στη διαδικασία του χωρισμού με στόχο την όσο το δυνατό καλύτερη διαχείρισή του σε σχέση με τα παιδιά. Ακολούθως, τα δεδομένα αναδεικνύουν τις ανάγκες της μονογονεϊκότητας, από τη μεριά είτε του γονιού που έχει την επιμέλεια, είτε του γονιού, συνήθως πατέρα, που λείπει από το σπίτι. Οι μονογονείς έχουν ιδιαίτερες ανάγκες, ερωτήματα και ανησυχίες (Χατζηχρήστου, 1999) και είναι σημαντικό να σχεδιάζονται επικεντρωμένες σ’ αυτούς δράσεις, με στόχο την ενδυνάμωση των μητέρων και την κινητοποίηση των πατέρων για ενεργό συμμετοχή στη ζωή των παιδιών. Οι άγαμες μητέρες, αποτελούν επίσης, υποομάδα μητέρων, που διαφοροποιούνται αρκετά ως προς τις ανάγκες και τα ερωτήματα που θέτουν, καθώς συχνά ο πατέρας απουσιάζει πλήρως από τη ζωή του παιδιού. Ομάδες για μονογονείς υλοποιούνται στο Δίκτυο Άλφα από το 2008. Είναι από τις λίγες ομάδες του Κέντρου στις οποίες υπάρχει σημαντική παρουσία πατέρων.
Κυρίαρχο θέμα στα προβλήματα που αναφέρουν οι γονείς, είναι οι συμπεριφορές αντιδραστικότητας – επιθετικότητας των παιδιών που εντοπίζονται τόσο στο πλαίσιο της οικογένειας όσο και στο σχολείο. Η επιθετικότητα-αντιδραστικότητα εμφανίζεται, όπως διαπιστώνεται, ήδη από την προσχολική ηλικία και γίνεται έντονα ορατή στο Δημοτικό σχολείο, κυρίως για τα αγόρια. Οι μελέτες δείχνουν ότι παιδιά με φτωχή σχολική επίδοση και προβληματική κοινωνική συμπεριφορά στις ηλικίες 7 με 9 είναι πιθανότερο να εμπλακούν με κατάχρηση ουσιών μέχρι τις ηλικίες 14 ή 15 (NIDA, 2003). Το δεδομένο αυτό επισφραγίζει τη γενική αρχή ότι η πρώιμη παρέμβαση σε παράγοντες κινδύνου (π.χ. επιθετική συμπεριφορά και αδύναμος αυτοέλεγχος), συχνά έχει μεγαλύτερη επίδραση από ότι μία μελλοντική παρέμβαση (Wittchen et al, 2011), αλλάζοντας την πορεία ζωής του παιδιού, απομακρύνοντάς το από προβλήματα, προς θετικότερες συμπεριφορές. Αυτό συνεπάγεται εντατική δουλειά με την οικογένεια και το σχολείο προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ζεστής σχέσης με το παιδί, σωστής οριοθέτησης, επίβλεψης και εκπαίδευσής του σε κοινωνικές και προσωπικές δεξιότητες όπως ο έλεγχος των συναισθημάτων του. Η εμπειρία δείχνει ότι οι γονείς των παιδιών αυτών δυσκολεύονται με την οριοθέτηση η οποία είναι συχνά αντιφατική. Σημαντικό θέμα είναι η έγκαιρη αξιολόγηση των παιδιών αυτών, καθώς οι αιτία της επιθετικότητας, ανυπακοής κτλ, δεν είναι δεδομένη από την αρχή και αρκετοί γονείς είναι αμυντικοί να μπουν σ’ αυτή τη διαδικασία. Πολλά παιδιά, ακόμα και σήμερα, παραμένουν αδιάγνωστα ως προς τις μαθησιακές δυσκολίες και τη ΔΕΠΥ. Οι γονείς των επιθετικών και ανυπάκουων παιδιών, αποτελούν την πιο δύσκολη ομάδα γονέων για το σχολείο ως προς τη διαχείρισή της και διαπιστώνονται, από την εμπειρία, ελλείψεις δεξιοτήτων αποτελεσματικής επικοινωνίας με τους γονείς αυτούς, από πλευράς εκπαιδευτικών. Η δημιουργία ομαδικών εκπαιδευτικών σεμιναρίων στοχευόμενα για γονείς που δυσκολεύονται με τα όρια και την επιθετικότητα των παιδιών τους, κυρίως σε ηλικίες Δημοτικού, θα συνέβαλε σημαντικά στην έγκαιρη υποστήριξη στο γονεϊκό τους ρόλο και κατ’ επέκταση στην τροποποίηση της συμπεριφοράς των παιδιών τους.
Το θέμα της εσωστρέφειας-απόσυρσης σημαντικού αριθμού παιδιών, που χαρακτηρίζεται από κοινωνική συστολή και δυσκολία διεκδίκησης στις σχέσεις με τους συνομηλίκους, αναδεικνύεται, μαζί με τη χρήση και εξάρτηση, δεύτερο θέμα στα αιτήματα των γονέων. Τα παιδιά αυτά κινδυνεύουν περισσότερο από τα άλλα να πέσουν θύμα σχολικού εκφοβισμού, να βιώσουν απομόνωση και αποκλεισμό από τους συνομηλίκους ή να «παρασυρθούν» από την ομάδα προκειμένου να γίνουν αποδεκτά. Τόσο σε ατομικό όσο και ομαδικό επίπεδο γονείς και εκπαιδευτικοί υποστηρίζονται ήδη από το Κέντρο Πρόληψης στην κατεύθυνση της υποστήριξης, ενθάρρυνσης και εκπαίδευσης των παιδιών αυτών.
Το θέμα της χρήσης-εξάρτησης των παιδιών, για το οποίο προσέρχονται οι γονείς, αφορά στην συντριπτική πλειοψηφία αγόρια. Η προβληματική χρήση του διαδικτύου αφορά τις ηλικίες 14-15 ετών στην παρούσα έρευνα, γεγονός που αναδεικνύει την ανάγκη για εντατική ενημέρωση των γονέων και των παιδιών για τους κινδύνους του διαδικτύου και το θέμα της προβληματικής χρήσης του ήδη από το Δημοτικό. Για την ηλικιακή ομάδα 16 ως 20, προκύπτει ότι η χρήση – εξάρτηση αφορά τη χρήση χασίς, η οποία στην παρούσα έρευνα εμφανίζεται στην ηλικία των 16. Διαπιστώνεται, από την εμπειρία, ότι οι γονείς προβληματίζονται για τη στάση που πρέπει να κρατήσουν και έχουν κατ’ επείγουσα ανάγκη ενημέρωσης. Οι περιπτώσεις αυτές εξυπηρετούνται από το Δίκτυο Άλφα με ατομική συμβουλευτική. Τα περιστατικά που αφορούν εξάρτηση από άλλες ουσίες, καθώς και εξάρτηση από το διαδίκτυο, παραπέμπονται στην κατάλληλη θεραπευτική δομή.
Ένα σημαντικό ποσοστό των γονέων απευθύνεται για συμπτώματα των παιδιών που αγγίζουν την κλινική σφαίρα και παραπέμπονται για θεραπεία. Η έλλειψη, ωστόσο, συστηματικής παρακολούθησης της παραπομπής, είναι σημαντικό μειονέκτημα που χρειάζεται να φροντιστεί στο μέλλον, ανοίγοντας το θέμα εντατικοποίησης της δικτύωσης και συνεργασίας μεταξύ των υπηρεσιών. Επιπλέον, πολλοί γονείς χρειάζονται περαιτέρω κινητοποίηση αλλά και υποστήριξη μέχρι το πρώτο τους ραντεβού σε θεραπευτική δομή, που συνήθως αργεί. Αρκετοί από τους γονείς αυτούς υποστηρίζονται σ’ αυτό το μεσοδιάστημα.
Η σχολική άρνηση είναι ένα θέμα που αφοπλίζει τόσο τους γονείς όσο και τους εκπαιδευτικούς. Συνδέεται με το ζήτημα της μετάβασης για τα μικρότερα παιδιά ενώ για τα μεγαλύτερα, με μία στάση απόσυρσης – αδιαφορίας για το σχολείο, γεγονός που αναδεικνύει την ανάγκη εντατικοποίησης της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών για τη δημιουργία σχολικού κλίματος που ενισχύει τη σύνδεση με το σχολείο, κυρίως των παιδιών που δεν ανταποκρίνονται μαθησιακά, προκειμένου να προληφθεί η σχολική διαρροή.
Η ομαλή ένταξη και η πορεία στο σχολείο των παιδιών με ιδιαιτερότητες, όπως τα άτομα με ειδικές ανάγκες ή τα παιδιά με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής Υπερκινητικότητας, καθώς και σε εξωσχολικά περιβάλλοντα, είναι ζητούμενο, όπως προκύπτει από τα αντίστοιχα αιτήματα των γονέων. Το Δίκτυο Άλφα δεν έχει παρέμβει συστηματικά στον τομέα της ειδικής αγωγής. Μέσω των καθολικών παρεμβάσεων για το σχολικό εκφοβισμό και των προγραμμάτων για τις διαπροσωπικές σχέσεις, υποστηρίζει έμμεσα αυτή την ομάδα παιδιών. Είναι σημαντικό να υλοποιηθούν στο μέλλον παρεμβάσεις για γονείς παιδιών με ΔΕΠΥ, καθώς αποτελεί ισχυρό παράγοντα κινδύνου για χρήση ουσιών (ΕΠΙΨΥ, ΕΚΤΕΠΝ, ΟΚΑΝΑ, 2011).
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Η έρευνα επιβεβαιώνει την προτεραιότητα που χρειάζεται να δίνεται σε δράσεις στο Δημοτικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο. Μεγαλύτερη έμφαση χρειάζεται να δοθεί στο μέλλον από το Δίκτυο Άλφα στο ρόλο του πατέρα στην οικογένεια και, πιο επικεντρωμένα, στους γονείς με προβλήματα στο γάμο καθώς και στις οικογένειες που τα παιδιά τους εμφανίζουν πρώιμα συμπτώματα – παράγοντες κινδύνου για χρήση ουσιών όπως ΔΕΠΥ, επιθετική συμπεριφορά, κοινωνικό άγχος, σχολική άρνηση, σχολική διαρροή, πειραματισμό με ουσίες.
Η ενίσχυση των επικοινωνιακών δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών προς τους γονείς είναι επίσης ζητούμενο, για τη σωστή προσέγγιση και έγκαιρη παραπομπή τους στην κατάλληλη υπηρεσία. Η παρακολούθηση επίσης της παραπομπής κυρίως των παιδιών και η σχετική υποστήριξη των γονέων έχει ιδιαίτερη σημασία, γεγονός που κάνει έντονη την ανάγκη για αποτελεσματικότερης διασύνδεσης μεταξύ των υπηρεσιών. Μεγαλύτερη έμφαση χρειάζεται επίσης να δοθεί στην κινητοποίηση των Δημοτικών αρχών και των σχολικών κοινοτήτων των περιαστικών Δήμων, προκειμένου να αυξηθεί η προσέλευση και από τις περιοχές αυτές.
Η έρευνα και κατ’ επέκταση τα αποτελέσματά της, βασίστηκαν στο αρχικό αίτημα των γονέων, έτσι όπως αποτυπώθηκε στην πρώτη τους επαφή με το Κέντρο Πρόληψης. Σε αρκετές περιπτώσεις το αίτημα ήταν διπλό και τριπλό, γεγονός που αναδεικνύει τη συνθετότητα των προβλημάτων και τους περιορισμούς της ποσοτικής έρευνας. Για την πληρέστερη κατανόηση των αναγκών των γονέων, είναι σημαντικό να ακολουθήσει έρευνα σε βάθος που θα δώσει ιδιαίτερα βοηθητικά για τις παρεμβάσεις πρόληψης αποτελέσματα.
Η παρούσα έρευνα αποτέλεσε αφορμή για δημιουργία ηλεκτρονικού αρχείου καταγραφής των ατομικών αιτημάτων, από το οποίο μπορούν να εξάγονται άμεσα χρήσιμα συμπεράσματα, που θα συμβάλλουν στην εξέλιξη της δουλειάς των στελεχών του Κέντρου Πρόληψης.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Βιβλιογραφία ελληνική
Γιγελόπουλος Θ., (2013) Πρόταση για τη λειτουργία ενός συστήματος «Προσυμπτωματικού Ελέγχου, Σύντομης Παρέμβασης, Παραπομπής και Θεραπείας» για τη χρήση νόμιμων και παράνομων ουσιών, Διπλωματική εργασία, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ειδίκευσης στη Διοίκηση Υπηρεσιών Υγείας 2011-2012.
ΕΠΙΨΥ, ΕΚΤΕΠΝ, ΟΚΑΝΑ, (2011) Εγχειρίδιο για την Πρόληψη της Ουσιοεξάρτησης, Κατευθυντήριες Γραμμές & Σχεδιασμός Παρεμβάσεων, Αθήνα.
ΟΚΑΝΑ, (2012) Απολογισμός έργου διετίας 2010-2012, Αθήνα.
Τζάνη Μ. (2005) Σημειώσεις για το μάθημα «Μεθοδολογία Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών», Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης.
Χατζηχρήστου X.Γ., (1999) Ο Χωρισμός των Γονέων, το Διαζύγιο και τα Παιδιά, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
Βιβλιογραφία ξενόγλωσση
European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, (2010) Prevention and Evaluation Resources Kit (Εγχειρίδιο Αξιολόγησης Προγραμμάτων Πρόληψης), Publications Office of the European Union, Luxembourg.
National Institute on Drug Abuse (NIDA) (2003) Preventing Drug Use among Children and Adoloscents: A Research-Based Guide for Parents, Educators and Community Leaders (2nd Ed.) (Προλαμβάνοντας τη χρήση ουσιών σε παιδιά και εφήβους: Ένας ερευνητικά τεκμηριωμένος οδηγός για γονείς εκπαιδευτικούς και συντονιστές κοινοτήτων), Bethesda, MD: National Institute on Health.
Wittchen H. U., Behrendt S., Hofler M., Perkonigg A., Lieb R., Burihnger G., Beesdo K., (2008) What are the high risk periods for incident substance use and transitions to abuse and dependence? Implications for early intervention and prevention (Ποιές είναι οι περίοδοι υψηλού κινδύνου για την εμφάνιση της χρήσης ουσιών και ποιες οι περίοδοι μετάβασης από την φάση της κατάχρησης στην εξάρτηση; Προτάσεις για την έγκαιρη παρέμβαση και την Πρόληψη), International Journal of Methods in Psychiatric Research, Res. 17(S1): S16–S29.
